ځمکواکي

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

فيوډالېزم د فيوډالي نظام په توګه هم پېژندل کېږي، چې د حقوقي، اقتصادي، فوځي او کلتوري دودونو هغه ټولګه وه، چې د ۹ او ۱۵ پېړيو تر ممنځ د منځنيو پېړيو اروپا کې وغوړېده. په پراخه کچه پېژندنې له مخې فيوډالېزم د هغو اړيکو شا او خوا د ټولنې د جوړښت يوه لاره وه، چې د خدمت يا کار په بدل کې د ځمکې له تر لاسه کولو څخه تر لاسه شوې وې. که څه هم دا له لاتيني “feodum” يا “feudum” يعنې فيس يا اجورې ‘fief’ ويوکو څخه اخېستل شوی دی، چې د منځنيو پېړيو پر مهال کارل کېدل، مګر د فيوډالېزم اصطلاح او هغه نظام چې فيوډالېزم تشرېح کوي، د هغو خلکو له لورې د يو رسمي سياسي نظام په توګه نه وو درک شوي، چې د منځنيو پېړيو پر مهال يې ژوند کاوه. د فرانکويس لوئيس ګانشوف (۱۹۴۴زکال) له لورې لرغونې پېژندنه د دوه اړخيزو حقوقي او فوځي مکلفيتونو يوه ټولګه بيانوي، چې د جنګيالي اشرافيت په منځ کې وه او د لاردانو (حاکمانو)، رعيت يا مريي او فيس يا اجورې د درې کليدي مفکورو شا او خوا يې بېرته تکامل وکړ. [۱][۲][۳]

د فيوډالېزم يو څه پراخه پېژندنه لکه څرنګه چې ۱۹۳۹ز کال کې د مارک بلوچ له لورې روښانه شوې ده، د جنګيالي اشرافيت د مکلفيتونو تر څنګ د پاچاهۍ ټولو درې واړو رتبو يا طبقو مکلفيتونه رانغاړي، چې اشرافيت، روحانيت او بزګري پوړونه يا طبقې دي او ټول يې د شتمنۍ اصالت “manorialism” د يو نظام له مخې سره تړلي وو، چې همدې ته ځيني وختونه فيوډالي ټولنه وايي. په ۱۹۷۴ز کال کې «د يو جوړښت استبدادي نظام» تر سرليک لاندې د اليزابيت ای ار براون “Elizabeth A. R. Brown” او په ۱۹۹۴ زکال کې د «اجورې او رعيت» تر سرليک لاندې د سوسن ريمولدس د کتاب له خپرېدو راهيسې د منځنيو پېړيو د تاريخپوهانو په منځ کې په دې اړه پرله پسې بې پايلې بحث شته، چې ايا فيوډالېزم د منځنيو پېړيو ټولنې په اړه پوهېدنې لپاره يو ګټور جوړښت دی او که نه. [۱۰]

پېژندنه

لږ تر لږه د پوهانو په منځ کې د فيوډالېزم په عام ډول منل شوې معاصره پېژندنه نه شته. د فيوډال “feudal” صفت چې لږ تر لږه ۱۴۰۵ز کال کې کارول کېده او د فيوډالېزم ‘feudalism’ اسم چې اوسمهال زياتره وخت سياسي او تبليغاتي برخه کې کارول کېږي، په ۱۷۷۱ز کال کې اختراع شو چې له فرانسوي “féodalité” سره برابر يا موازي و. [۴][۷]

د فرانکويس لويس ګانشوف (۱۹۴۴زکال) له لورې د يوې لرغونې پېژندنې له مخې فيوډالېزم د دوه اړخيزو حقوقي او فوځي مکلفيتونو يوه ټولګه بيانوي، چې د جنګيالي اشرافيت په منځ کې وه او د واکمنانو، رعيت او فيس يا اجورې د درې کليدي مفکورو شا او خوا يې له سره تکامل وکړ، که څه هم ګانشوف په خپله يادونه وکړه، چې د نوموړي چلند يوازې د ياد ويي په تنګ، تخنيکي او حقوقي درک پورې تړلی و. [۱۱]

د يو څه پراخه پېژندنې له مخې لکه څرنګه چې د مارک بلوخ په «فيوډالي ټولنه» نومي کتاب (۱۹۳۹ز) کې بيان شوی دی، فیوډالېزم د جنګيالي اشرافيت د ملکفيتونو تر څنګ د پاچاهۍ د درې واړو ډلو يا طبقو مکلفيتونه رانغاړی، چې يادې ډلې اشراف، روحانيون او هغه خلک دي، چې د خپل کاري ځواک پر مټ يې ژوند وکړ او په خورا سيده يا مستقيم ډول يې بزګري بللی شو، چې د شتمنۍ اصالت د يو نظام له لورې راچاپېر شوې وه؛ دې نظم ته زياتره وخت د «فيوډالي ټولنې» په توګه يادېږي، چې د بلوخ کارونې ته غبرګون (انعکاس) ورکوي.[۱۲]

د فيوډالېزم مفهوم له خپل اروپايي شاليد څخه د باندې زياتره وخت د ورته والي يا قياس له مخې ډېری وختونه د فيوډالي جاپان بحثونو کې او ځيني وختونو د منځنيو پېړيو په ايتوپيا کې د زاګوي کورنۍ په بحثونو کې کارول کېږی، چې ځينې فيوډالي ځانګړتياوې يې درلودې او کله کله يې نيمه فيوډال ګڼه. ځينو نور د فيوډالېزم قياس له يو څه لرې وخت څخه اخېستی دی او فيوډالېزم او د هغې نښې له ميلاد  څخه مخکې د ۷۷۱ – ۴۷۶ز کالونو د پسرلي او مني دورې پر مهال د چين، لرغوني مصر، پارتيين سترواکۍ، د هند نيمه لويه وچه کې فيوډالېزم او انتيبيليوم سوت او امريکايي سويل کې د جېم کرو قوانينو “Jim Crow laws” په څېر متنوع ځايونو ويني. [۱۳][۱۴][۱۵][۱۶]

د فيوډالېزم اصطلاح زياتره وخت په سپکونکي يا تحقيري ډول نالويديځو ټولنو کې هم کارول کېږي، چې هغه بنسټونه او کړه وړه يې چې د منځنيو پېړيو اروپا کې له شته هغوی سره ورته دي، په کې خپرېدونکي درک کېږي. ځيني تاريخپوهان او سياسي نظريات پوهان باور لري، چې د فيوډالېزم اصطلاح د کارونې د بېلابېلو لارو له مخې له ځانګړې معنا څخه بې برخې ده، چې همدا د دې لامل کېږي چې دوی يې د ټولنې د پوهېدنې لپاره د يوې ګټورې مفکورې په توګه نه مني.[۱۷][۵][۱۸]

د يادې اصطلاح کارونه د پولېنډ او ليتوانيا په څېر د مرکزي او ختيځې اورپا د ځينو هېوادونو په برخه کې تر پوښتنې لاندې ده او پوهان په دې نظر دي، چې د يادو هېوادونو د منځنيو پېړيو سياسي او اقتصادي جوړښت له هغه څه سره ټول نه، مګر يو څه ورته والی لري، چې لويديځې اروپايي ټولنې يې په عمومي ډول د فيوډالي نظام په توګه څرګندوي. [۱۹][۲۰][۲۱][۲۲]

اصطلاح

د فيوډال “feudal” اصطلاح ريښه له “Proto-Indo-European” ويي «*péḱu» څخه سرچينه اخلي، چې د «غواګانو» معنا لري او په نورو زياتو هندي او اروپايي ژبو کې ريښې لري. لکه: سانسکرت “pacu” چې د غواګانو معنا لري؛ لاتيني “pecus” د غواګانو او پيسو په معنا سره؛ لرغونې لوړه الماني fehu, fihu د غواګانو، ملکيت او پيسو په معناګانو سره؛ لرغونې فارسي fia؛ لرغونې ساکسون fehu او لرغونې انګليسي feoh, fioh, feo, fee. د “feudal” اصطلاح په لومړي ځل د ۱۷ پېړۍ فرانسوي حقوقي پوهن ليکونو (۱۶۱۴ز کال) کې وکارول شوه او انګليسي حقوقي پوهن ليکونو ته د صفت په توګه (لکه فيوډالي حکومت) راوژباړل شوه. [۲۳][۲۴]

په ۱۸ پېړۍ کې ادم سمېت چې د اقتصادي نظامونو د تشرېح کولو په لټه کې و، په ۱۱۷۶ز کال کې يې «د ملتونو شتمني» نومي کتاب کې يې په ګټور ډول د فيوډالي حکومت او فيوډالي نظام بڼې رامنځته (اختراع) کړې. د «فيوډالي نظام» عبارت په ۱۷۳۶ز کال کې د توماس مادوکس په “Baronia Anglica” نومي کتاب کې راڅرګند شو، چې د کتاب د ليکوال له مړينې (۱۷۲۷ز کال) څخه نهه کالونه وروسته خپور شو. په ۱۷۷۱ز کال کې جان وايتاکر “John Whitaker” په خپل «د مانچستر تاريخ» نومي کتاب کې په لومړي ځل د فيوډالېزم ويی او د فيوډالي هرم مفکوره وکارول. [۲۵][۲۶][۲۷]

د “feudal” يا “feudal” اصطلاح د منځنيو پېړيو له لاتيني ويي “feodum” څخه اخېستل شوې ده. د فيوډم ريښه د ګڼو نظرياتو درلودلو له امله پېچلې ده، چې ځيني د الماني يا جرمنيک اصل وړانديز کوي، چې دا په خورا پراخه کچه منل شوی نظر دی، په داسې حال کې چې ځيني نور د عربی اصل وړانديز کوي. په پيل کې د منځنيو پېړيو د لاتيني اروپا سندونو کې د خدمت به بدل کې ورکړل شوې ځمکې ته (لاتيني) بينيفيسيم “beneficium” ويل کېده. وروسته د “feudum” يا “feodum” اصطلاح په سندونو کې د “beneficium” ځای نيول پيل کړل. د دې لومړنۍ ثابته شوې بېلګه له ۹۸۴ ز کال څخه ده، که څه هم يو څه زياتې لومړنۍ بڼې يې سل کالونه پخوا ليدل شوې وې. د فيوډم “feudum” ريښه او دا چې ولې يې د بينيفيسيم ځای ونيو، په ښه ډول نه دي روښانه، مګر په اړه يې ګڼې نظريې شته چې په لاندې ډول بيان شوي دي.: [۲۸]

تر ټولو پراخه منل شوې نظريه په ۱۸۷۰ز کال کې د جوهان هيندرېک کاسپار کيرن “Johan Hendrik Caspar Kern” له لورې وړاندې شوې وه، چې د نورو له منځه يې ويليم ستبس او مارک بلوخ هم ملاتړ کاوه. کيرن ياد ويی له انګېرل شوې فرنګي ويي «*fehu-ôd» څخه تر لاسه کړ، چې *fehu” په کې د غواګانو او “-od” په کې د توکو معنا لري، چې په ټوله کې «د ارزښت د حرکت وړ څيز» معنا ورکوي. بلوخ څرګندوي چې د ۱۰ پېړۍ په پيل کې په پولي اصولو کې ځمکې ته ارزښت ورکول عام وو، مګر بايد د برابر ارزښت لکه وسلو، جامو، اسونو يا خوراکي توکو په څېر څيزونو سره يې بايد اداينه شوی وی. دا د “feos” په نوم پېژندل کېده او هغه اصطلاح ده، چې د پيسو پر ځای د کوم څيز ورکولو عمومي معنا يې خپله کړه. دا معنا وروسته په خپله د ځمکې برخه کې هم وکارول شوه، چې ځمکه په کې د ژمنتيا لپاره د اداينې په موخه (لکه رعيت ته) کارول کېده. په همدې ډول د ‘feos’ لرغوني ويوکي «د حرکت وړ ملکيت» معنا وار په وار “feus” ته بدله شوه، چې د بېخي سرچپه يعنې «د ځمکې ملکيت» معنا لري. دا هم وړانديز شوي دي، چې ياد ويی له ګوتيک “faihu” څخه سرچينه اخلي، چې د «ملکيت» او په ځانګړي ډول د «غواګانو» معنا لري. [۲۹][۳۰][۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵]

سرچينې

  1. feodum – see The Cyclopedic Dictionary of Law, by Walter A. Shumaker, George Foster Longsdorf, pg. 365, 1901.
  2. François Louis Ganshof (1944). Qu'est-ce que la féodalité. Translated into English by Philip Grierson as Feudalism, with a foreword by F. M. Stenton, 1st ed.: New York and London, 1952; 2nd ed: 1961; 3rd ed.: 1976.
  3. Noble, Thomas (2002). The Foundations of Western Civilization. Chantilly, VA: The Teaching Company. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-1565856370. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  4. ۴٫۰ ۴٫۱ "Feudalism", by Elizabeth A. R. Brown. Encyclopædia Britannica Online.
  5. ۵٫۰ ۵٫۱ Brown, Elizabeth A. R. (October 1974). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "The Tyranny of a Construct: Feudalism and Historians of Medieval Europe"]. The American Historical Review 79 (4): 1063–1088. doi:10.2307/1869563. 
  6. ۷٫۰ ۷٫۱ "Feudalism?" Archived 2014-10-18 at the Wayback Machine., by Paul Halsall. Internet Medieval Sourcebook.
  7. "The Problem of Feudalism: An Historiographical Essay", by Robert Harbison, 1996, Western Kentucky University.
  8. Charles West, Reframing the Feudal Revolution: Political and Social Transformation Between Marne and Moselle, c. 800–c. 1100 (Cambridge: Cambridge University Press, 2013).
  9. [۴][۵][۶][۷][۸][۹]
  10. François Louis Ganshof (1944). Qu'est-ce que la féodalité. Translated into English by Philip Grierson as Feudalism, with a foreword by F. M. Stenton, 1st ed.: New York and London, 1952; 2nd ed: 1961; 3rd ed.: 1976.
  11. Bloch, Marc, Feudal Society. Tr. L.A. Manyon. Two volume. Chicago: University of Chicago Press, 1961 کينډۍ:ISBN
  12. Jessee, W. Scott (1996). Cowley, Robert; Parker, Geoffrey (المحررون). "Feudalism". Reader's Companion to Military History. New York: Houghton Mifflin Company. د اصلي آرشيف څخه پر ۱۲ نومبر ۲۰۰۴ باندې. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  13. "Semifedual". Webster's Dictionary. د لاسرسي‌نېټه October 8, 2019. having some characteristics of feudalism الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  14. L. SHelton Woods (2002). Vietnam: A Global Studies Handbook. ABC-CLIO. د کتاب نړيواله کره شمېره 9781576074169. د لاسرسي‌نېټه October 9, 2019. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  15. Jessee, W. Scott (1996). Cowley, Robert; Parker, Geoffrey (المحررون). "Feudalism". Reader's Companion to Military History. New York: Houghton Mifflin Company. د اصلي آرشيف څخه پر ۱۲ نومبر ۲۰۰۴ باندې. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  16. "Feudalism", by Elizabeth A. R. Brown. Encyclopædia Britannica Online.
  17. Cf. for example: (په 2007-10-17 باندې). Feudal Government Alive and Well in Tonga. Sydney Morning Herald.
  18. Dygo, Marian (2013). "Czy istniał feudalizm w Europie Środkowo-Wschodniej w średniowieczu?" (in PL). Kwartalnik Historyczny 120 (4): 667. doi:10.12775/KH.2013.120.4.01. ISSN 0023-5903. http://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.ojs-doi-10_12775_KH_2013_120_4_01. 
  19. Skwarczyński, P. (1956). "The Problem of Feudalism in Poland up to the Beginning of the 16th Century". The Slavonic and East European Review 34 (83): 292–310. ISSN 0037-6795. https://www.jstor.org/stable/4204744. 
  20. Backus, Oswald P. (1962). "The Problem of Feudalism in Lithuania, 1506-1548". Slavic Review 21 (4): 639–659. doi:10.2307/3000579. ISSN 0037-6779. https://www.jstor.org/stable/3000579. 
  21. Davies, Norman (2005). God's Playground A History of Poland: Volume 1: The Origins to 1795 (په انګلیسي ژبه کي). OUP Oxford. د کتاب پاڼي 165–166. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-0-19-925339-5. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  22. کينډۍ:Cite dictionary
  23. Cantor, Norman F. (1994). The Civilization of the Middle Ages. د کتاب نړيواله کره شمېره 9780060170332. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  24. Fredric L. Cheyette. "FEUDALISM, EUROPEAN." in New Dictionary of the History Of Ideas, Vol. 2, ed. Maryanne Cline Horowitz, Thomas Gale 2005, کينډۍ:ISBN. pp. 828–831
  25. Elizabeth A. R. Brown, "Reflections on Feudalism: Thomas Madox and the Origins of the Feudal System in England," Archived 2023-03-06 at the Wayback Machine. in Feud, Violence and Practice: Essays in Medieval Studies in Honor of Stephen D. White, ed. Belle S. Tuten and Tracey L. Billado (Farnham, Surrey: Ashgate, 2010), 135-155 at 145-149.
  26. John Whitaker (1773). The History of Manchester: In Four Books. J. Murray. د کتاب پاڼې 359. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  27. Meir Lubetski (ed.). Boundaries of the ancient Near Eastern world: a tribute to Cyrus H. Gordon. "Notices on Pe'ah, Fay' and Feudum" by Alauddin Samarrai. Pg. 248–250, Continuum International Publishing Group, 1998.
  28. "fee, n.2." OED Online. Oxford University Press, June 2017. Web. August 18, 2017.
  29. H. Kern, 'Feodum', De taal- en letterbode, 1( 1870), pp. 189-201.
  30. Meir Lubetski (ed.). Boundaries of the ancient Near Eastern world: a tribute to Cyrus H. Gordon. "Notices on Pe'ah, Fay' and Feudum" by Alauddin Samarrai. Pg. 248–250, Continuum International Publishing Group, 1998.
  31. Marc Bloch. Feudal Society, Vol. 1, 1964. pp.165–66.
  32. Marc Bloch. Feudalism, 1961, pg. 106.
  33. William Stubbs. The Constitutional History of England (3 volumes), 2nd edition 1875–78, Vol. 1, pg. 251, n. 1
  34. Encyclopædia Britannica, 9th.ed. vol. 9, p.119.