پارلماني حکومت

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا
د بېلابېلو حکومتي غونډالونو کيله
مشروطه شاهي په کوم کې چې واک پارلمان ته سپارل شوي دی.
پارلماني جمهوريت چېرته چې پارلمان د دولت په ډېرو لوړپوړو چارواکو برلاسی دی.
Parliamentary republics with an executive president elected by and responsible to a parliament.

پارلماني نظام یا پارلماني دیموکراسي د ولس واکو دولتونو (یا د هغه تر واک لاندې بنسټونو) هغه سیسټم دی چېرې چې اجرائیه ځواک خپل ولسي او دیموکراتیک مشروعیت د خپلو وړتیاوو له مخې له مقننې قوې یا په عام ډول له پارلمان څخه د (باور) په ترلاسه کولو سره لاسته راوړي او هغو ته ځواب ویونکی هم وي. په پارلماني نظام کې د دولت او حکومت مشران په معمول ډول یو کس نه وي. دا د ولسمشریز نظام پر خلاف ده، چېرې چې د دولت مشر د حکومت مشر هم دی، تر ټولو مهمه هم دا چې اجرائیه ځواک خپل دیموکراتیک مشروعیت له مقننه ځواک څخه نه ترلاسه کوي.

د پارلماني نظام لرونکي هېوادونه کېدای شي، مشروطه شاهي نظام ولري، چېرې چې پاچا د دولت د مشر په توګه وي او د حکومت مشر تر ډېره د پارلمان غړی وي، یا پارلماني جمهوریت چې ولمسشر یوازې په تشریفاتي بڼه د دولت په سر کې ځای لري، په داسې حال کې چې د حکومت مشر په معمول ډول د مقننې قوې له لوري وي. په یو شمېر لږ پارلماني جمهوریتونو کې د حکومت مشر، ولسمشر هم وي، خو د پارلمان له خوا ټاکل کېږي او هغو ته ځواب ویونکی هم وي. په دوو جرګو لرونکو پارلماني هېوادونو کې د حکومت مشر په عمومي ډول، نه د تل لپاره، د ولسي جرګې یا د استازو د جرګې غړی وي.

پارلماني حاکمیت په اروپا کې د حکومتولۍ تر ټولو غالب ډول دی، چې له ۵۰ خپلواکو هېوادونو څخه یې ۳۲ پارلماني نظام لري. په اقیانوسیې او کارابین سیمه کې دود دی، چې د کارابین له ۱۳ ټاپويي دولتونو څخه ۱۰ یې پارلماني دي. د نړۍ په نورو برخو کې بیا پارلماني نظامونه لږ دود دي، خو په ټولو لویو وچو کې شتون لري، تر ډېره د بریتانوي سترواکۍ په پخوانیو مستعمرو کې چې د ویسټ مېنسټر نظام په نامه ځانګړی ډول پارلماني سیسټم لري.

ډولونه

د دیموکراسۍ اړوند پوهان، لکه: آرند لیفارت پارلماني دیموکراسۍ دوه ډوله بولي: ویسټ مېنسټر او اجماعي(توافقي) نظامونه[۱]

ویسټ مېنسټر نظام(سیسټم)

  • ویسټ مېنسټر سیسټم په معمول ډول په مشترک المنافع(کامن ویلت) هېوادونو او هغو هېوادونو کې چې د بریتانوي سیاسي کلتور تر اغېز لاندې و، لیدل کېږي. په دغه ډول پارلمانونو کې تر ډېره له مخالفو بحثونو سره لېوالتیا ښوول کېږي او عمومي غونډو ته د کمېټو د غونډو په پرتله ډېر اهمیت ورکول کېږي. په دغه موډل کې یو شمېر پارلمانونه لکه: په بریتانیا، کاناډا او مالیزیا کې د اکثریت رایو سیسټم (یعنې د لومړۍ کس سیسټم) له مخې ټاکل کېږي، په داسې حال کې چې یو شمېر نور، لکه: آیرلنډ او نیوزلنډ یې د تناسبي استازولۍ پر بنسټ ټاکي. د اسټرالیا د استازو جرګه د بدیلې رایې (instant-runoff voting) په سیسټم ټاکل کېږي، په داسې حال کې چې سنا یې بیا د لېږدېدونکې یوې رایې سیسټم (single transferable vote) له مخې ټاکل کېږي.[۲][۳][۴]

اجماعي(توافقي نظام )سیسټم

  • په لویدیځ اروپايي پارلماني ماډل کې (لکه: د هسپانیې او جرمني) لېوالتیا ښوول کېږي چې تر ډېره د بحث او نظراتو د تبادل سیسټم ولري، چې په معمول ډول د بحث کولو په موخه نیمه ګرد تالارونه لري. په اجماعي سیسټمونو کې د ویسټ مېنسټر ډول پارلمانونو په پرتله تر ډېره هڅه کېږي چې د ګوندونو د پرانیستي نوملړ لرلو سره د تناسبي استازولۍ څخه کار واخیستل شي. په دغه ډول پارلمانونو کې د کمېټې غونډې له عمومي هغو ډېرې مهمې دي. د یو شمېر لویدیځو اروپايي هېوادونو (لکه: هالنډ، لوکزامبورګ او سویډن) پارلمانونه د قواوو ترمنځ د جلاتوب په موخه له دوه ګوني توب (dualism) نه کار اخلي. په هغو هېوادونو کې چې له دغه سیسټم څخه ګټنه کوي، هغه د پارلمان غړي چې د وزیرانو په توګه ټاکل کېږي، باید په پارلمان کې له خپلې چوکۍ استعفا ورکړي. د دغو هېوادونو وزیران په فعالانه ډول په پارلماني بحثونو کې ونډه اخلي، خو د رایې ورکولو حق نه لري.

د حکومت د مشرتابه ټاکلو ټاکنې

د پارلماني نظام اجرا کېدلای شي، د لومړي وزیر یا حکومت د ټاکلو په برخه کې چې آیا د پارلمان له خوا تصویب ته اړتیا لري او یا هم یوازې د هغو د نه منلو په حالت کې اړتیا پیښېږي، توپیر لري. یو شمېر هېوادونه ،لکه: هند له لومړي وزیر نه غواړي چې د مقننې قوې غړی واوسي، په داسې حال کې چې دغه چاره په نورو هېوادونو کې یوازې د یو عرف په توګه پاتې شوې.

  • د دولت رئیس په پارلمان کې په واک کې له اکثریت ډلې څخه لومړی وزیر ټاکي.
  • په داسې حال کې چې د ویسټ منېسټر تر سیسټم لاندې هېوادونو کې (اسټرالیا، کاناډا، مالیزیا، نیوزلنډ او بریتانیا په کې شاملېږي) لومړی وزیر په پارلمان کې د لوی ګوند مشر وي، له تخنیکي پلوه د لومړي وزیر ټاکل یوه امتیازي چاره ده چې د پاچا، ګورنرجنرال او یا هم ولسمشر له خوا ترسره کېږي.
  • د دولت رئیس لومړی وزیر ټاکي چې باید په ټاکلي مهال کې د باور رایه ترلاسه کړي. د بېلګې په توګه: ایټالیا، تایلنډ.
  • د دولت رئیس په پارلمان کې د اکثریت چوکیو لرونکي سیاسي ګوند مشر د لومړي وزیر په توګه ټاکي.
  • د بېلګې په توګه: په یونان کې که چېرې هېڅ یو ګوند اکثریت په واک کې و نه لري، د هغه ګوند مشر ته چې له نورو زیاتې چوکۍ لري، درې ورځې وخت ورکول کېږي چې په دغه مهال کې د پارلمان د باور رایه ترلاسه کړي. که چېرې وه نه شي کولای، د دویمو زیاتو چوکیو لرونکي ګوند مشر ته وخت ورکول، څو دغه چاره ترسره کړي. که چېرې هغه هم وه نه شي کولای، د درېیم مخکښ ګوند مشر ته وخت ورکول کېږي او همدارنګه نورو ته.
  • د دولت رئیس د لومړي وزارت چوکۍ لپاره نوماند ټاکي، چې باید د لومړي وزیر په توګه له ټاکل کېدو وړاندې د پارلمان باور رایه ترلاسه کړي.
  • د بېلګې په توګه: په هسپانیه کې، چېرې چې پاچا د تصویب په موخه کانګرس ته وړاندیز لېږي. جرمني چې د جرمني د اساسي قانون له مخې بوندستاګ (د جرمني پارلمان) د فدرال ولسمشر له خوا وړاندې شوي نوماند ته رایه ورکوي.
  • پارلمان د لومړي وزرات چوکۍ لپاره نوماند ټاکي او ولسمشر د اساسي قانون له مخې مکلف دی، هغه د لومړي وزیر په توګه وټاکي.
  • د نمونې په توګه: په جاپان کې، چېرې چې سترواک د جاپان د پارلمان له خوا د لومړي وزارت لپاره نوماند د لومړي وزیر په توګه ټاکي. په آیرلنډ کې چې د آیرلنډ ولسمشر، لومړی وزیر (Taoiseach) د دغه هېواد د پارلمان (Dáil Éireann) له خوا له معرفي کولو وروسته ټاکي.
  • د عامه دفتر مشر (له ولسمشر او د هغه له استازو پرته) نوماند ټاکي، هغه نوماند چې که چېرې یې له پارلمان نه د باور رایه ترلاسه کړه، نو د لومړي وزارت چوکۍ خپلوي.
  • د مثال په توګه: د سویډن د حکومت د اساسنامې (۱۹۷۴ ز کال) له مخې: د حکومت د جوړلو لپاره د یوه کس د ټاکلو واک له پاچا څخه د پارلمان رئیس او خپله پارلمان ته انتقالېږي. د پارلمان مشر نوماند ټاکي، چې وروسته بیا د لومړي وزیر په توګه د پارلمان له خوا ټاکل کېږي، ان که چېرې د پارلمان مطلق اکثریت ورته رایه هم ورنه کړي (یعنې دوی ټاکل کېږي ان که چېرې د پارلمان ډېری غړي هغو ته د مثبتې رایې پر ځای منفي رایه ورکړي).
  • د خلکو په رایو سره د مستقیمو ټاکنو پر بنسټ. د نمونې په توګه: له ۱۹۹۶-۲۰۰۱ ز کال پورې اسرائیل، چېرې چې لومړی وزیر د عمومي ټاکنو له مخې د هغو سیاسي اړیکو ته له پام پرته ټاکل کېږي، چې دغه ډول کړنلاره کېدلای شي، د نیمه پارلماني نظام په توګه وبلل شي.[۵][۶]

سرچینې

  1. Lijphart, Arend (1999). Patterns of democracy. New Haven: Yale University Press. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  2. Julian Go (2007). "A Globalizing Constitutionalism?, Views from the Postcolony, 1945–2000". In Arjomand, Saïd Amir (المحرر). Constitutionalism and political reconstruction. Brill. د کتاب پاڼي 92–94. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-9004151741. مؤرشف من الأصل في ۰۱ اگسټ ۲۰۲۰. د لاسرسي‌نېټه ۰۶ جون ۲۰۲۰. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  3. "How the Westminster Parliamentary System was exported around the World". University of Cambridge. 2 December 2013. مؤرشف من الأصل في ۱۶ ډيسمبر ۲۰۱۳. د لاسرسي‌نېټه ۱۶ ډيسمبر ۲۰۱۳. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  4. Seidle, F. Leslie; Docherty, David C. (2003). Reforming parliamentary democracy. McGill-Queen's University Press. د کتاب پاڼې 3. د کتاب نړيواله کره شمېره 9780773525085. مؤرشف من الأصل في ۱۹ اگسټ ۲۰۲۰. د لاسرسي‌نېټه ۰۶ جون ۲۰۲۰. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  5. Duverger, Maurice (September 1996). "Les monarchies républicaines" [The crowned republics] (PDF). Pouvoirs, revue française d'études constitutionnelles et politiques (په فرانسیسی ژبه کي). العدد 78. Paris: Éditions du Seuil. د کتاب پاڼي 107–120. ISSN 0152-0768. د کتاب نړيواله کره شمېره 2-02-030123-7. د اصلي (PDF) آرشيف څخه پر ۰۱ اکتوبر ۲۰۱۸ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۱۰ سپټمبر ۲۰۱۶. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  6. Frosini, Justin Orlando (2008). Ferrari, Giuseppe Franco (المحرر). Forms of State and Forms of Government. Giuffrè Editore. د کتاب پاڼي 54–55. د کتاب نړيواله کره شمېره 9788814143885. مؤرشف من الأصل في ۱۹ اگسټ ۲۰۲۰. د لاسرسي‌نېټه ۱۳ نومبر ۲۰۱۶ – عبر Google Books. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)



سرچینې