د فرانسې او متحده ایالاتو اړیکې

فرانسه په ۱۷۷۸ م کال کې د نوې متحده ایالاتو لومړني متحد و.  د دغو دوه هېوادونو تر منځ د ۱۷۷۸ م کال د اتحاد تړون او ورپسې د امریکا د انقلابي جګړې پرمهال د فرانسې لخوا وړاندې شوي مرسته د بریتانیا پر خلاف د امریکا په کامیابۍ کې مهم رول درلود. خو بیا هم فرانسه تر جګړې وروسته ډېره پوروړي پاتې شوه، نو په دې توګه دا کار د فرانسې د خپل انقلاب او بالاخره جمهوریت ته د بدلېدلو لامل شوه.

د فرانسې او متحده ایالاتو تر منځ اتحاد د ( ۱۷۹۸ څخه تر ۱۷۹۹ م کال پورې)  سمندري جګړې او د دویمې نړیوالې جګړې په جریان کې د ویچي فرانسې پر خلاف ( په داسې حال کې چې د خپلواکي فرانسې ملاتړ یې کاوه ) د امریکا د جګړې پرته، تر اوسه پورې سوکاله پاتې شوي دي. د دې سربیره، بیا هم د امریکا د کورنۍ جګړې پر مهال تاوتریخوالۍ رامنځته شو، ځکه فرانسې په مکسیکو کې پوځي مداخله وکړه، او د امریکا د بیلتون غوښتونکو ایالاتو کنفدراسیون ته یې د رسمیت پيژندلو لاره هواره کړه، خو ماته یې د متحده ایالاتو لخوا د مکسیکو پولې ته د یو لوی پوځ لېـږل و چې په زوره د فرانسې ځواکونه له مکسیکو څخه وباسي.

په ۲۱ مه پېـړۍ کې، د عراق د جګړې پر سر اختلافات د دغه اړیکې د دواړو لورو د عامه افکارو د ړنګېدو لامل شو. په هر حال، د جګړې تر پیلېدو یو لسیزه وروسته د دوی تر منځ په اړیکو کې پرمختګ راغی، او د فرانسې په اړه د امریکا مثبته رایه په ۲۰۱۶ م کال کې په تاریخي توګه تر ټولې لوړې درجې ۸۷ ته ورسیده. ګالپ په پايله کې دا څرګندونه وکړه چې: په ۲۰۰۳ م کال کې د ديپلوماتیکو اختلافاتو له امله د دغو دوه هېوادونو تر منځ په اړیکو کې ترینګوالي راغی، خو بیا هم د فرانسې او متحده ایالاتو لپاره د نړیوالې ترهګرۍ پر خلاف مبارزه یو ګډ ټکي شو او د دواړو لورو لپاره شخصي موخه شوه.

د دې سربیره، د ۲۰۲۱ م کال د سپمټمبر په میاشت کې د دوی تر منځ اړیکې یو ځل بیا د متحده ایالاتو، بریټانیا او اسټرالیا تر منځ د ( اوکس ) له تړون څخه د وتلو له امله خرابې شوي. د دې تړون څخه د وتلو له امله ( فیلپ ایتن ) د فرانسې سفیر د متحده ایالاتو لخوا وغوښتل شو، تر دې مخکې هيڅ فرانسوي سفیر د متحده ایالاتو لخوا نه و غوښتل شوي. د فرانسې د بهرنیو چارو وزارت د دې سرغړونې لامل د متحده ایالاتو او اسټرالیا دوه مخې سیاست، کرکه او دروغ وباله. په هر حال، د ۲۰۲۲ م کال په لومړیو کې د دوی تر منځ اړیکې په چټکۍ سره پرمختګ وکړ، ځکه فرانسې د اوکرین سره د مرستې او روسیې ته د یرغل په وجه د سزا ورکولو په موخه د متحده ایالاتو او ناټو سره یوځای کار کاوه. د ۲۰۲۲ م کال د اپریل په میاشت کې د ولسمشرۍ په انتخاباتو کې د متحده ایالاتو سره ټولیزي اړیکې یوه مهمه موضوع وګرځېده، ځکه د محافظه کار ګوند کاندیدې مارین لی پین د متحده ایالاتو او ناټو سره نژدې اړیکې ټینګې کړي، په همدې حال کې یې وعده وکړه چې له روسیې سره به نژدې اړیکې ولري.

د هېواد پرتله

د فرانسې جمهوریت

د فرانسې ملي سرود لیمارسلیاس او د خپلواکۍ ورځ یې د جولای ۱۴ مه ده. د دې هېواد پلازمینه پاریس دي او تر ټولو لوی ښار یې هم پاریس دی چې ۲.۱۴۸.۲۷۱ ( ۱۲.۶۲۸.۲۶۶ میټرو ) دي. دا هېواد د ۱۹۵۸ م کال د اکټوبر په ۴ مه نېټه جوړ شو. د حکومت ډول یې واحد نیمه جمهوري اساسي قانون جمهوریت دي. د فرانسې لومړني ولسمشر چارلس دی ګیلو و او اوسني ولسمشر یې ایمانویل ماکرون دي. د فرانسې اصلي ژبه فرانسوي ده، په دې هېواد کې اصلي دینونه : عیسویت ۵۱ سلنه، بي مذهبه ۴۰ سلنه، اسلام ۵ سلنه او نور دینونه ۴ سلنه دي. د فرانسې اوسنۍ اساسي قانون د ۱۹۵۸ م کال د اکټوبر په ۴ مه نېټه تصویب شو. د دې هېواد مساحت ۶۴۰.۶۷۹ کیلومتره مربع ( ۲۴۷.۳۶۸ میله مربع ) دي، د فرانسې د ځانګړۍ اقتصادي زون سیمه ۱۱.۶۹۱.۰۰۰ کیلومتره مربع ( ۴.۵۱۴.۰۰۰ میله مربع ) ده. د دې هېواد د وخت زونونه ۱۲ دي. همداراز دا هېواد ۶۷.۸۱۳.۰۰۰ نفوس لري چې د نفوسو تراکم یې په ۱۰۴.۷ کیلومتره مربع کې دي. د فرانسې د ۲۰۲۱ م کال په نوم ناخالص کورنۍ تولیدات د ۲.۹۴۰ تریلیونه ډالرو و چې د کس پر سر ۴۵.۰۲۸ ډالره کېـږي. د فرانسې د ۲۰۲۱ م کال کورنۍ ناخالص تولیدات د پېرود د ځواک پر اساس د ۳.۲۳۱ تریلیونه ډالره و چې د کس پر سر ۴۹.۴۹۲ ډالره کېـږي. د فرانسې د بشري پراختیا شخاص ۰.۹۰۱ ده. همداراز د دې هېواد پولې واحد یورو او سي ایف في فرانک ده.

د امریکا متحده ایالات

د امریکا د متحده ایالاتو ملي سرود ستوري لرونکي بنر دي او د خپلواکۍ ورځ يې د جولاۍ ۴ مه ده. د دې هېواد پلازمینه واشنګټن ډي سي ده. تر ټولو لوی ښار یې بیا نیویارک دي چې ۸.۴۹۱.۰۷۹ ( ۲۰.۰۹۲.۸۸۳ میټرو)  دي. همداراز متحده ایالات د ۱۷۷۶ م کال د جولای په ۴ مه نېټه تاسیس شو. د حکومت ډول یې مشروط فډارلي جمهوریت دي. د امریکا د متحده ایالاتو لومړني ولسمشر جورج واشنګټن و او اوسني ولسمشر یې جوبایډن ده. د دې هېواد اصلي ژبه انګلیسي ده. په دې هېواد کې اصلي دینونه: عیسویت ۶۵ سلنه، بي مذهبه ۲۶ سلنه، نور دینونه ۵ سلنه، یهودیت ۲ سلنه، اسلام ۱ سلنه، هندویزم ۱ سلنه او بودایزم هم ۱ سلنه دي. د امریکا د متحده ایالاتو اوسني اساسي قانون د ۱۷۸۸ م کال د جون په ۲۱ مه نېټه تصویب شو، همدارنګه د دې هېواد مساحت ۱۱.۳۵۱.۰۰۰ کیلومتره مربع ( ۴.۳۸۳.۰۰۰ میله مربع) ده د اقتصادي زون مساحت یې بیا ۱۱.۳۵۱.۰۰۰ (۴.۳۸۳.۰۰۰ میله مربع)ده. د وخت زونونه یې ۱۱ دي او د نفوس شمېر یې ۳۳۲.۵۶۴.۰۰۰ ده همدارنګه د نفوسو تراکم یې په ۳۳.۶ (۸۷ میله مربع) کیلومتره مربع کې دی. د ۲۰۲۱ م کال په نوم د کورنۍ ناخالصو تولیداتوکچه یې ۲۲.۹۳۹ تریلیونه ډالره ته رسیږي چې د کس پر سر ۶۹.۳۷۵ ډالره کېـږي، بل خوا بیا د پېرود د ځواک پراساس د ۲۰۲۱ م کال د کورنۍ ناخالصو تولیداتو کچې یې ۲۲.۶۷۵ تریلیونه ډالره ته رسېږي چې د کس پر سر ۶۸.۳۰۹ ډالره کېـږي. د بشري پراختیا شخاص یې ۰.۹۲۶ ده او پولې واحد یې د متحده ایالاتو ډالر دي.

د استعمار دوره

نوې فرانسه ( په فرانسوي ژبه کې نویولا فرانسه ورته ویل کېـږي) یوه سیمه وه چې د فرانسې له لورې په ۱۵۳۴ م کال کې د اکتشاف د پيل کېدو سره تر استعمار لاندې راغله او په ۱۷۶۳ م کال کې د پاریس د تړون په اساس د لویې بریتانیا او اسپانیا لخوا په رسمیت وپېژندل شوه.

د نوې فرانسې ستره خاوره په ۱۷۱۲ م کال کې په خپل اوج کې د پنځو مستعمارو څخه جوړه شوي وه، او هر یوه ځانته اداره کېـده: په دې کې کاناډا تر ټولو پرمختللۍ مستعمره د ترواس ــ ریویر، کبک او مونترال په ولسوالیو ویشل شوي وه، نورې مستعمارې د هوډسن خلیج، په شمال ختیځ کې اکسډي ، د نیوفوندلیند په ټاپو کې فلیزنس او لویزیانا وي. دا سیمه د نیوفوندلیند څخه تر کانډايي شنو سیمو او د هوډسن له خلیج څخه تر مکسیکو خلیجه پورې پراخه وه چې د شمالي امریکا لوی جهیلونه هم پکې شامل و. د لویزیانا مستعماره ( نوې فرانسه ) د ۱۷۷۶ م کال څخه تر ۱۸۰۳ م کال پورې د متحده ایالاتو یوه برخه وه، خو نن ورځ د لویزیانا څخه بهر ډېر لږ شمېر فرانسوي نفوس شتون لري.

د نفوس شمېر د زېږون د لوړې درجې او د خوړو د سرچېنو د ډېروالي له امله په ثابت ډول لوړېده. په ۱۷۵۴ م کال کې د نوې فرانسې په نفوسو کې ۱۰۰۰۰ اکینډین او ۵۵۰۰۰ زره کاناډايان اضافه شول، په همدې حال کې د لویزیانا په ښکته او پورته برخو کې شاوخوا ۴۰۰۰ دایمي فرانسوي اوسیدونکي ډېر شول او له دې سره د دې سیمې د وګړو شمېر ۶۹.۰۰۰ ته پورته شو.

بريټانیا د ۱۷۵۵ م کال څخه تر ۱۷۶۴ م کال پورې د لوی پاڅون پر مهال اکینډیني وګړي له خپلې سیمې وشړل. د دوی اولادونو او لمسیان په متحده ایالاتو، عصري فرانسې، مارین او لویزیانا کې خپاره شول.

فرانسه او بومي جګړې

د ۱۶۸۸ م کال څخه وروسته په جدي توګه، د کاتولیکي فرانسې د ستر قدرت او د پروتستانو بریتانیا ترمنځ  مذهبي، جناحي او خپل منځني سیالیو په اروپا کې څلور جګړې پیل کړي چې تر شمالي امریکا پورې وغځېدي. دا جګړې د فرانسې او سور پوستو د جګړو په نوم پيژندل کېـږي چې تر ډېره وخته د امریکا په خاورې ( د پاچا ویلیم جګړه ۱۶۸۹ ــ ۱۶۹۷ م کال پورې، د ملکې ایني جګړه ۱۷۰۲ ــ ۱۷۱۳ م کال پورې او په پای کې اووه کلنه جګړه له ۱۷۵۶ ــ ۱۷۶۳ م کال پورې ) کې روانې وي. فرانسې تر ډېره د سورپوستو قبیلو سره متحده شوه او دا قبیلې یې اماده کړي تر څو د نوي انګلستان په کلیو حمله وکړي. خو لویې بریتانیايي دا جګړه وګټله او فرانسې یې په ۱۷۶۳ م کال کې د شمالي امریکا له کرې وویسته.

په ۱۷۶۳ م کال کې، فرانسې د پاریس د تړون له مخې نوې فرانسه بریتانیا او هسپانیې ته وسپارله. بریتانیا د ایل دب ولارین پرته ټوله کاناډا، اکاډیا او د فرانسوي لویزیانا ځینې برخې چې د مسیسپي د سیند ختیځ لورته پرتې وي تر خپل واک لاندې راوستي. هسپانیې ته د مسیسپي د سیند لویديځ برخه چې د فرانسې لخوا ادعا شوي وه ورکړل شوه. په ۱۸۰۰ م کال کې، هسپانیې د سان ایلدفونسو د پټ تړون په اساس چې د ناپلیون بناپارت لخوا پرې عملي شوي و، د لویزیانا خپله برخه بېرته فرانسې ته وسپارله. هغه په ۱۸۰۳ م کال کې لویزیانا په متحده ایالاتو وپلورله او له دې سره یې د امریکا په خاوره کې د فرانسې د استعمار هڅو ته د تل لپاره د پای تکي کېښود، نوې فرانسه په متحده ایالاتو او کاناډا کې جذب شوه. په متحده ایالاتو کې، د نوې فرانسې په میراث کې ګن شمېر ځایونو او په فرانسوي ژبه خبرې کوونکي ټولنې پاتې دي.

فرانسه او د امریکا انقلاب

په ۱۷۶۳ م کال کې د فرانسې تر شړلو یوه لسیزه وروسته، د بریتانیا مستعمرو په ښکاره توګه بغاوت کاوه. فرانسې د لویس دی اونزګا وامزګا (مصالحه کوونکی ) په همغږي، د خپلواکۍ خوځښت ته په پټه د سرتېرو او جنګې وسایلو د رسولو له لارې خپل غچ واخیست.