ښوون

How to read a taxobox دښون ونه Olea europaea
Olea europaea, Dead Sea, Jordan
ساينسي ډلبندۍ
سلطنت: Plantae (unranked) Eudicots (unranked) Asterids Order: Lamiales کورنۍ: Oleaceae Genus: Olea Species: O. europaea
Binomial name
Olea europaea L.

د ۱۹ پیړۍ تشریحات

د ښون علمی نوم Olea europaea دی.‌ کوچنۍ ونه لری د شرقی مدیرترانی په منطقه کی ډیر پیدا کیږی.‌ چی پدی برخه کی جنوب شرقی اروپا ،‌ غربی آسیا ،‌ او شمال افریقا شامل دی.‌ علاوه د په شامل عراق ،‌ شمال ایران ،‌او د کسپین د بحر په جنوبی پایلو کی هم پیدا کیږی.‌

زيتون عربي کلمه ده چې په پښتو کې ورته ښون وائي ښون په معني زښوي او يا سيم څخه عبارت دي انګليسي نوم ئي Olive دي . د ښون د میوی څخه په مستقیمه توګه استفاده کمه ده مګر د هغه د تیلو څخه په ډیره کچه سره استفاده کیږی.‌

په نړې کې د ښون د توليداتو په باره کې د اندازي علاقه مندي را پيدا شوې ده همدا اوس د ښون ٨٠٠ ميلونه ونې په نړۍ كښې شته چې تقريباً ٩٠٠ ميلونه هکټاره ځمکه ئې پوښلي ده څرنګه چې ښون د تندې په مقابل کې مقاومت لري او هم په ډيرو خوارو او شګلنو او حتي د تيږو په درزونو کې وده کولى شي چې نورې ميوي لرونکي دا طاقت نلري او له بلې لخوا غوړي او اچار ئي د صحت لپاره ډير ګټور دي او غوړي ئي کلسټرول نلري نو ځکه په وچو او نيمه وچو سيمو کې د هغه د باغونو د جوړولو لپاره د خلکو او دولتونو علاقه مندي زياته شوې ده د ښون د قوي طاقت له امله ئي په روزنه او پالنه کې ډيره لږه توجو وکړه او يو ډيره لږه اندازه اوبه ورته برابري شي په حاصلاتو کې ئي د قناعت وړ توپير ليدل کيږي . Fernandez او Moreno په ١٩٩٩ ميلادي کال کې وويل چې نوموړى نبات د مالګو په مقابل کې ډيره ښه مقاومت لري نو د دښتو د سمسورولو لپاره او خاورې د تخريب د مخنيوي لپاره ډير ښه بوټى ګڼل کيږي او د هوا وچتوبه کمولاى شي زمونږ د هيواد شرقي ولايت لکه ننګرهار، لغمان، کڼر، نورستان چې وچ اقليم لري او د هند د مونسون اقليم د اغيزې له امله څه ناڅه بارانونه هم لري او وړى ئې ډير ګرم او ژمى ئې سوړ او کم دوامه دي . موسمي بادونه خصوصاً د جوزا په مياشت کې چې د ګرمي شدت هم زيات وي نسبت ټولو ميوه لرونکو ونو ته ښون مقاومت کولى شي . نو د دې سيمي د سمسورونو په خاطر هم د لږو ځمکو او بې ځمکو خلکو ته د کسب او کار پيدا کول او د هغو د ژوند د ښه کولو په خاطر ښون يوازيني مناسب او د توافق وړ نبات ګڼل کيږي چې په هغه وچو شګلنو او د تيږو د ډکو دښتو څخه علمي او اقتصادي استفاده وشي .

تاریخچه

داسې شواهد نشته چې د زيتون د کرلو د پيل په باره کې دقيق معلومات ورکړي داسې معلوميږي چې ډير پخوانى بوټى دى چې د ځمکې پر مخ موجود دى داسي اټکل کيږي چې د زيتون کرل تقريباً ٣٠٠٠ کاله د ميلاد څڅه مخکې د مديتراني په سواحلو، په فلسطين، سوريه او ترکيه کې شروع شوي دي او تقريباً ١٠٠٠ کاله د ميلاد څخه وړاندې ايټالي ته هسپانيي ته او بيا نورو عربي ملكونو ته خپور شوى دى .

دغه د هميشه بهار بوټى د جملي څخه دى چې متوسط څخه لوړ قد لرونکي دي سپين رنګ لري شنې پاڼي لري چې نسبتاً ضخيمه او سپيره ده او د زيتون پاڼي د يو بل په مقابل تنظيم شوي دي چې هر پاڼه ځانته موقيعت لري پلن شکل او لڼده لکۍ يا Petiole لري دغه بوټى يو اقتصادي بوټى دى چې په تيږو لرونکو او شګلنو ځمکو او خاورو کې هم وده کوي او د اوبو د نشتوالي او د ګرمې اوسړې هوا سره توافق کولى شي .

که چيرې د دي بوټي پالنې اوروزنې ته ښه پاملرنه وشي نو په نتيجه کې زيات حاصل ترې تر لاسه کيدلى کيږي په نړي کې تقريباً ٨٠٠ ميلونه ونې موجودي دي. دنوموړې سروي په اساس دغه ونې په نړي کې د ٩ څخه تر لس ميلونه هکټاره ځمکه کې دغه بوټي يا ونې کرل شوې دي، په شاړو او دښتو کې د ښه توافق له امله نوموړى نبات ډير ښه اقتصادي ارزښت لرونکي دي .

خلاصه دا چې دغه نبات په هر قسم خاوره کې په مختلفو شرايطو کې چې اوبه ورته ورسيږي ښه وده او نمو كولاى شي .

اوسني ساينس پوهان هم اعتراف کوي چې د زيتون د تيلو په پرتله بل داسې کوم خاص تيل نشته دي . د دې زيتونو ونې تقريباً ٦٠٠ څخه تر ٧٠٠ کلونو پورې ميوه ورکوي په قران کريم کښي الله ج د نورو څيزنو تر څنګ په زيتون سوګند کوي ( سوره تين )،

په بل ځاى کې الله ج د زيتون ونې ته مبارکي ونې نوم ورکړى او خپل نور ئي د يو ډول څراغ يا ډيوې سر تشبيه کړى دي چې د دغي سپڅلي ونې د تيلو څخه بليږي. ( په سوره نور کې ) د دا ډول بيلګو ځينې د زيتون د وني او تيلو ګټي په ډاګه کيږي او د زيتون لرغونو ميوو څخه شميرل کيږي د روم د بحري سواحلو کې د اباحبشا په نامه ځاى کې د دې ځاى اوسيدونکي د دغي ګټورې ميوي څخه خبر و‌ؤ او که نور غور پرې هم وکړو نو کله چې د نوح ع بيړۍ د جبوري په غاړه لنګر واچاوو نو په دې وخت کې هغه مرغه وو چې د وچي ځمکي اعلان ئي کاوو په مښوکه د زيتون د وني پاڼه نيولي وه .

لڼده دا چې لرغوني انسان د زيتون غذائي او طبيعي ګټو څخه خبر وؤ اوټوله نړۍ کې په ځانګړې توګه په لوديځ کې هغه کسان چې د کلسټرولو په اړه ناروغيو اخته دي نو د زيتون ته په ډيره ارزښت قايل دي . داسې اټکل کيږي چې زيتون د لمړي ځل لپاره په لوديځه اسيا کې ټوکيدلي دي چې بيا د روم د دواړو خواوو ته منځنۍ ختيځ او اروپا ته ورسيدل اوس د نړي ٩٠ فيصده پيداوار د دي سيمو څخه لاس ته راځي . د زيتون كښت ٨٠٠ کاله پخوا په منځني ختيځ کې پيل شوى دى .

غذایی ارزښت

لکه څنګه چې مخکي مو ياد کړ چې د زيتون د غوړيو غذائي ارزښت او د هغه د کلسترولو د نه لرلو په سبب دي مګر د زيتون ميوه د ١٠ – ٣٣ فيصدو پورې غوړيو نه علاوه په خپل ترکيب کي پروتين،کلسيم، اوسپنه او ويتامين A ، B1، B2 او pp هم لري او هم يوه زياته اندازه انرژي توليدوي د زيتون هغه ورايټي چې د غوړيو متوسطه اندازه لري انتخاب شوي او دا تجربه د ميوو په دوه مرحلو کې سرته رسيږي

يو هغه وخت چې زيتون شنه وي او د اچارو لپاره مناسب دي او بل هغه وخت چې ښون ښه پاخه او رنګ ئي تور وي چې په دغه وخت کې د غوړيو د ايستلو لپاره مناسب ګڼل کيږي . د شنه زيتونو څخه اچار جوړيږي او د غوړيو لږ فيصدي هم لري. مګر نور ډير ضروري غذائي مواد او کالوري چې انسان ورته اړتيا لري پکښې شته دي .

د تورو زيتونو د غوړيو ايستلو څخه وروسته په کنجاړه کښې استعماليږي تاسو ګوري چې په کنجاړه کښي څومره نور مهم غذائي مواد موجود دي چې د څارويو د تغذئي لپاره د اهميت وړ دي صرف د زمونږ تريخ والي په ستونزو ليري کولو سره د څارويو د پاره د استفاده وړ ګرځيداي شي .

نو په پدې ترتيب د زيتونو د ميوې حاصلات د غذا په تامين کښې ډيره ونډه اخيستلاى شي. د زيتونو د ترخې کنجاړي په نتجه کښې چې څارويو ته استعماليږي نو د حيوان وزن د لاسه ورکوي او بالاخره د حيوان د هاضمي سيسټم د خرابوالي سبب کيږي تريخوالي له منځه يوړول شي او وروسته څارويو ته په کنجاړه کښې استعمال کړاى شي چې دا به ئي ښه نتيجه وي څارويو ته .

د ښون استعمال

زيتون خام استعمال ډير مفيد وي که په غذا کښې وخوړل شي مثبت تاثيرات ئي نور هم زياتيږي د پاخه زيتون ترخه ماده ( Oleuropein) په نوم ياديږي.

د تريخ والي د ختمولو د پاره د پوتاشيم او د اوبو په محلول کښې لندوي او بيا ئي د اوبو په محلول کښې ساتي _ د څه وخت په تيرودو سره ترخه ماده له منځه ځي . شنه يا غوره زيتون د پخو زيتونو په پرتله ډيره مينه وال لري او ميوه هم په نورو خوړو کښې کاروي . د غوره شنو زيتونو څخه زړي اوباسي او په مختلفو شيانو کښي ګازري، بادام اوبو څخه نورو سبو کـښـي ګډيږي او په بازارونو کښې د خرڅلاو لپاره وړاندي کوي .

نبوي حديثو کښې ډيرې څرګندوني شوي دي . او غذائي ارزښت ئې ډير لوړ دي چې په طب کښي مختلفو درملو جوړولو کښې ورڅخه کار اخسيتل کيږي . او د خوړول په وخت کښــې د انسان په وجود کښې ډير زر تجزيه او بي حده زيات تاثيرات راولي.

بوتانیکی مشخصات

د زيتون کښت او د ميوو د تيلو لاسته راوړنه يو ډير ستونزمن کار دى . بشپړ کال پاملرنه غواړي .

د ميوو او تيلو په اړه کيښودل شوي نيالګي پنځه يا شپږ کاله وروسته ميوه ورکوي د ثور او جوزا په مياشتو کې ګلان نيسي د زيتون ميوه لمړى شين، بيا بنفشته بيا سور او اخير کښې تور رنګ غوره کوي .

په ګرمو ځايو کښې په عقرب، قوس، حوت او حمل مياشتو کښې د زيتون ميوه پخيږي د ميوو راټولو څخه وروسته د زيتون فابريکو ته وړل کيږي د تيلو د رايستلو دپاره د فابريکو ته ليږودل کيږي. او که چيرې په زيتون ميوه باندي پوپنک يرغل وکړي نو په تيلو کې د تيزابو کچه زياتوي چې دارنګه تيلو او ميوو ارزښت کموي

د ښون روزنه

د ۱۹ مې پېړۍ د ښوون يو انځور

د ښون ښاخه بری

د زيتون د باغونه په باغونو کښې د څانګو غوڅول د کرکيلې او نورو زراعتي عملياتو په نسبت په مستقيماً د ونو په بيولوژي پورې اړه لري چې په لاندې ډول دا تاثيرات په لنډ ډول بيانيږي. ونو ته مناسب شکل ورکول يعني هغه دوا شيندل او ميوه ئي ټولول اسانه شي .

1. د غذائي موادو کنترول يعني څانګو ته چې ګلان او ميوې صفا توليد کوي . د غذائي موادو رسول او هغه څانګو ته چې راتلونکي کال کښې د ميوې لپاره په نظر کې وي وده ورکوي .
2. د لمر د وړانګو څخه اعظمي ګټه اخيستل يعني دا چې په نتيجه کښې د غذائي موادو او يا د ميوو د زيات توليد په ښه کيفيت سره لاس ته راځي .
3. په شاخبرۍ کښې د ناروغيو او حشراتو د زياتيدو مخنيوى اسانه کيږي .
4. د سالبري يا يو کال تر منځ ميوه د نيولو د کنټرول يعني په هغه کال کښې د ونې د زياتيدو ميوه د نيولو وار وي بايد د څانګو غوڅول زيات شي چې ميوه زياته ونه نيسي او دا تناسب هر کال بايد په نظر کښې ونيول شي .
5. د اوبو د ضايعاتو مخنيوى کيږي هر څومره چې د ونې سايز يا اندازه کوچنۍ وي نو په هغه اندازه اوبه لږې په مصرف رسيږي .

د يادونې وړ بولم چې د څانګو غوڅون بايد د ژمي د يخ موسم تيرودو سره سم له لاسه شروع شي يعنې هغه وخت چې لا ونه سمه بيداره شوې نه وي . چې دا موسم زمونږ په هيواد کښې خصوِصاً په ننګرهار او تودو سيمو کې معمولاً د دلو مياشت څخه شر وع کيږي او د ونې د بيدارويدو پورې دوام کوي که چير ې شاخبري په عقرب او قوس مياشتو کې تر سره شي نو ښه نتيجه ولري .

دا ځکه چې ونه د يخ موسم په مقابل کې لوځيږي او د يخ په مقابل کښې مقاومت کموي. ډير خلک او بڼوال په دې عقيده دي چې د شاخبرۍ جانبي عوارض نه بلکي د شاخبري د وخت د مخه عملي کولو علت دي . د ښون د ونې شاخبري کې کيښنولو څخه تر زړښت پورې لاندې مراحل په نظر کښې ونيول شي :

1. ونو ته شکل ورکول
2. حاصل اخيستل
3. نوي کول
4. د وني دوباره ځوانول

په شاخبري کښې بايد لاندې ټکي په نظر کښې ونيول شي .

1. د تيرو تخينکي وسايلو څخه چې د شاخبري د هدف لپاره جوړ شوي وي کار واخيستل شي .
2. د پرې شوي غټو څانګو پرې شوي ځايونه بايدد روغني رنګ پواسطه ووهل شي .
3. څانګي بايد داسې پرې شي چې ډکي پاتي نشي او د ډکي په پاته کيدو سره تشکيل شوي زخم نه پوښل کيږي چې د ونو لپاره د مرضونو او حشراتو پټ ځايونه جوړيږي .
4. د بازو ګانو انتخاب په وخت کې بايد توجو وشي چې ټول بازو ګان د ونې د تنې د يوې نقطي څخه را وتلي نه وي.