شاهي ازموينه

شاهي ازموينه، يا کیجو په شاهي (ټولواکمن) چين کې د ملکي خدمت ازموينې یو نظام و، د دولتي بيروکراسۍ (دولتي ماموريت) لپاره د نوماندانو د غوره کولو په موخه پر مخ وړل کېدو. د زېږېدو پر ځای د وړتيا تر مخې د بيروکراتانو د ټاکلو تصور د چين د تاریخ په لومړيو کې پيل شو، خو د غوره کولو د يوې وسيلې په توګه د لیکلو ازموينې له «سوي» واکمنۍ کورنۍ څخه وروسته د  ۶۱۸-۹۰۷ په «ټانګ» واکمنې کورنۍ کې پيل شوې. دا نظام د «سانګ» واکمنې کورنۍ (۹۰۶-۱۲۷۹) پر مهال خورا خپور او پیاوړی شو او نږدې تر يوې زريزې پورې وغځېد، تر دې چې په ۱۹۰۵ز کال کې د «چينګ» واکمنۍ کورنۍ د اصلاحاتو پر مهال له منځه يوړل شو. د چين خلکو جمهوريت (PRC) او د چين جمهوريت (ROC) دواړو کې، د اوسني چين په دولتي ملکي خدمت کې د داخلېدو لپاره د شاهي ازموينې ځينې اړخونه اوس هم شته.

دې ازموینو د دولتي مسئولينو په منځ کې د ليکنې، چيني کلاسيکي او ادبي طريقې په اړوند عام معلومات تر لاسه کولو ډاډ ورکړ. دې عام کلتور د سترواکۍ په يوالي کې مرسته وکړه او د وړتيا پر مټ د برياليتوب هيلو شاهي واکمنۍ ته قانوني حيثيت ورکړ. د ازموينې دې نظام د ميراثي اشرافو او پوځي واکمنو د ځواک سره برابرولو په برخه او د پوهو بيوروکراتانو د يوې روزل شوې طبقې په وده کې مهمه دنده تر سره کړه.

د «سونګ» واکمنۍ پر مهال پيل شوي شاهي ازموينې نظام يو زيات رسمي نظام وګرځېد او له سيمه يیز څخه نيولې تر ايالتي او بيا د محکمې تر ازموينو پورې په درې درجو په پوړونو کې چمتو شو. د «منګ» واکمنې کورنۍ (۱۳۶۸-۱۶۴۴) پر مهال، چارواکو د دې ازموينې محتوا د «اردتدوکس نيوکنفوسيوس» (کنفوشيوس د چين د عقایدو يو لرغونی نظام  دی.) په اړوند متنونو پورې محدوده کړه، تر ټولو لوړه درجه چې «جنشي» نومېده، د لوړو دفترونو لپاره اړينه وه. له بلې خوا، د بنسټيزې درجې درلودونکي «شينګ يوان»، په زیات شمېر کې وړاندې شول او په پايله کې د دې درجې (سند) لرونکي خلک داسې څوک وګرځېدل چې د يوې دندې تر لاسه کولو هيله يې نه درلوده. شتمنې کورنۍ، په ځانګړي ډول سوداګرې طبقې، کولای شول چې خپلو زامنو ته تعلیم ورکړي يا د هغوی لپاره سندونه په پيسو راونيسي او په نظام کې شامل شي. د نولسمې پېړۍ د وروستيو پر مهال، د «چينګ» چين په داخل کې ځينو نيوکه کوونکو د ازموينې دا نظام د ساينس او تخنيکي زده کړې د مخنیوي مسئول وباله او د ځينو سمونونو غوښتنه يې وکړه. هغه مهال، چين د هرو زرو کسانو پر سر يو سند درلود. د سختو شرايطو له امله، په کلني ډول د ازموينې ورکولو د دوه يا درې ميليونه غوښتونکو له منځه، د بريا کچه يواځې ۱٪ وه.

د چين د ازموينې نظام په نورو هېوادونو کې د نوي ملکي خدماتو د اداري فعاليتونو پر وده ژور اغېز پرېښود. په دې کې په جاپان، کوريا، Ryūkyū او ویتنام کې دې ته ورته جوړښتونه شامل دي. پر اسيا سربېره، د اروپايی مبلغينو او ديپلوماتانو راپورونو د چينايي  ازموینې نظام  لوېديځې نړۍ ته وروپېژاند او د فرانسې او المان تر څنګ د برتانيې د ختيځ هندوستان شرکت (EIC) هم د ممکنه دندو د ټاکنو لپاره د همدې ډول طريقې څخه د کار اخيستلو لپاره وهڅول شول. د EIC په داخل کې خپلو لومړيو برياليتوبونو ته په کتنې سره، برتانوي حکومت په ۱۸۵۵ز کال کې په ټوله برتانيه کې د دولتي ملکي کار کوونکو د ارزونې لپاره، د همدې ډول ازموينې نظام خپل کړ. له ۱۸۸۳ز کال وروسته متحده ايالاتو هم د ځينو دولتي کار کوونکو لپاره د همدې ډول پروګرامونه جوړ کړل.

عمومي تاریخ

د غشي ويشتلو په څېر د مهارتونو سيالۍ له «چاو» واکمنې کورنۍ (يا که په افسانوي نوم يې يادونه وشي نو ياو کورنۍ) څخه هم شته. د وروستيو شاهي ازموينو کنفيوشس ځانګړيا، تر ډېره بريده د «هان» واکمنې کورنۍ پر مهال د «وو» سترواک له امله وې. که څه هم له «هان» څخه نيولې تر «سويي» واکمنۍ پورې ځينې ازموينې موجودې وې، دوی د دولتي ټاکنو لپاره کوم رسمي فرصت ورنه کړ، دا ډيری ټاکنې د ټولنيز حيثيت، اخلاقو او وړتياوو په څېر ځانګړتياوو پر بنسټ د سپارښتونو له لارې تر سره شوې.

د یو تصور په توګه د دولتي شاهي ازموينې پيل په ۶۰۵ کې د «سويي» واکمنې کورنۍ د لنډې مودې واکمنۍ پر مهال وشو. د دې واکمنۍ ځای ناستې «ټانګ» واکمنې کورنۍ، شاهي ازموینې په پرتليز ډول په کوچنۍ پيمانه عملي کړې، تر هغه وخته چې د «وو زيټيان» په دوران کې د ازموينې دا نظام پراخه کړای شو. په پراخه شوي ازمېښتي نظام کې يوه پوځي ازموينه هم شامله وه، خو پوځي ازموينې د چينايي افسر پر پوځي ځواک کله هم ځانګړی اغېز ونه کړ او پوځي سندونو ته د ملکي سيالو سندونو په نسبت په کمه سترګه کتل کېدل. په ازميښتي نظام د «وو» د اغېز د صحيح څرنګوالي په اړوند اوس هم علمي اختلافات شته.

د «سونګ» واکمنې کورنۍ پر مهال سترواکانو د پوځي اشرافو د اغېز په وړاندې د مقابلې لپاره د ازموينو او دولتي ښوونځيو په نظام کې پراختيا راوسته، د کوم په پايله کې چې د «ټانګ» واکمنۍ په پرتله د سندونو د لرونکو په شمېر کې له څلور څخه تر پنځه ځله پورې زياتوالی راغی. له «سونګ» واکمنې کورنۍ څخه نيولې، ازموينو د پوهو مسئولينو په ټاکنه کې بنسټيزه ونډه درلوده، چا چې ټولنې ته  باسوداه نخبه ګان وړاندې کړل. په هر حال، ازموینې د ګومارلو په نورو بڼو کې هم وې، لکه د واکمنې کورنۍ لپاره نېغ په نېغه ګومارنه، نوماندي، خپله برخه (سهميه)، د پوهانو ترفيع، د رسمي القابو پلورل او د خصيانو لپاره ځانګړې تګلارې. په ۱۰۶۷ز کال کې د منظمې لوړې درجې د سند د ازموينې جريان د درې کاله کولو امر وشو، خو دا درې کلن جريان یواځې تش په نوم موجود و. په عملي ډګر کې له دې مخکې او وروسته، ازموينې په غېر منظم ډول د مهمو پړاونو لپاره عملي کېدې: په همدې بنسټ، په کلني ډول د ورکول کېدونکو سندونو د شمېر لپاره محاسباتې شميريزې منځنۍ کچې ته بايد په همدې نظر وکتل شي. د «جينشي» ازموينې کلني مراسم نه و او بايد داسې ونه ګڼل شي؛ کلنۍ منځنۍ شمېرې د مقداري تحليل يوه اړينه جوړه شوې بېلګه ده. د ازموينې نظام فعاليتونه د شاهي سوانح ساتلو د نظام يوه برخه وه او د «جنشي» د سند تر لاسه کولو نېټه ډېر ځله د ژوند د سوانحو يو مهم ماخذ وي: کله کله د جنشي تر لاسه کولو تاريخ يواځينی ټاکلی تاريخ وي، کوم چې ان د چين په تاريخ کې د پياوړو تاريخي شخصيتونو لپاره هم پېژندل کېږي.

په ازموينو کې يو کوچنی خنډ په ديارلسمه پېړۍ کې د «يوان» واکمنې کورنۍ په پيل کې پېښ شو، خو ورسته بيا د سيمه ييزې ونډې سره بېرته پر ځای کړای شو، کوم چې د مغولو او وروسته پاتې سويلي چينايانو ملاتړ کاوه. د «مينګ» او «چينګ» د واکمنو کورنيو پر مهال، دې نظام د فکري ژوند په تنګ او متمرکز ماهيت کې خپله ونډه درلوده او د سترواک مطلق العنان واکونه يې زيات کړل. دا نظام له ځينو بدلونونو سره سره په ۱۹۰۵ز کال کې د «چنګ» واکمنې کورنۍ په وروستيو کلونو کې د دې نظام تر پای ته رسېدو پورې روان و. د دولتي کار کونکو د ټاکنې لپاره د ازموينې نوی نظام هم په غېر مستقيم ډول د شاهي نظام څخه جوړ کړای شو.

د واکمنۍ پر بنسټ د جنشي فارغان
واکمني	تر سره شوې ازموینې	د جنشي فارغان
ټانګ (۶۱۸-۹۰۷)		۶۵۰۴
سونګ (۹۶۰-۱۲۷۹)	۱۱۸	۳۸۵۱۷
يون (۱۲۷۱-۱۳۶۸)	۱۶	۱۱۳۶
مينګ (۱۳۶۸-۱۶۴۴)	۸۹	۲۴۵۳۶
کينګ (۱۶۳۶-۱۹۱۲)	۱۱۲	۲۶۶۲۲