Jump to content

د پولينډ - ليتوانيا د ګډو ګټو دولت

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا


د پولينډ او ليتوانيا د ګډو ګټو دولت په رسمي ډول د پولينډ او د ليتوانيا د ستر ډچي پاچاهي “Kingdom of Poland and Grand Duchy of Lithuania” په نوم او له ۱۷۹۱ ز کال څخه وروسته د پولينډ د ګډو ګټو دولت په توګه د پولينډ او ليتوانيا يو هېواد او اتحاديه وه، چې اتحاديه کې يو ګډ يا عمومي مشر به پرې حکومت کاوه، چې د پولينډ پاچا او د ليتوانيا ستر ديوک دواړو دنده به يې درلوده. دا له ۱۶ تر ۱۷ پورې د اروپا يو له تر ټولو لويو او نامتو هېوادونو څخه و. د ګډو ګټو دولت د خپل ستر ځمکني پراخوالي له مخې د ۱۷ پېړۍ په لومړيو کې نږدې ۱۰۰۰۰۰۰ کېلو متر مربع (۴۰۰۰۰۰ ميل مربع) سيمه وپوښله او او تر ۱۶۱۸ ز کال پورې يې نږدې ۱۲ ميليون ګڼ توکميز نفوس درلود. پولينډي او لاتيني د دولت دوه ګډې رسمې ژبې وې. [۱][۲][۳][۴][۵]

د ګډو ګټ، دولت د ۱۵۶۹ز کال جولای کې د لوبلېن اتحاديې “Union of Lublin” له لورې رامنځته شوی و، مګر د پولينډ د پاچاهۍ تاج “Crown of the Kingdom of Poland” او د ليتوانيا ستر ډچي “Grand Duchy of Lithuania” د پولينډي ملکې جادويګا “Jadwiga” (هيډوېګ) او د ليتوانيا د ستر ديوک جوګايلا “Jogaila” په کوژدنې سره، چې د پولينډ د پاچا دويم ولاديسلاو جاګيلو تاج ورپر سر شوی و، له ۱۳۸۶ ز کال راهيسې په رښتيني شخصي اتحاديه کې وو. په ۱۷۷۲ زکال کې لومړي وېش او په ۱۷۹۳زکال کې دويم وېش د دولت اندازه خورا کمه کړه او د ګډو ګټو دولت په ۱۷۹۵ز کال کې په درېيم وېش سره له شتون څخه پرته وېشل شوی و (دولت له منځه ولاړ).

دې اتحاد د خپل وخت د نورو دولتونو له منځه زياتې بې جوړې بڼې درلودې. سياسي نظام يې پر شاهانه واک باندې د سختو څارنو له مخې مشخص شوی و. دا څارنې د دوه جرګه ييز پارلمان د يوې قانون ايښودونکې ډلې (سيجم) له لورې په قانوني ډول رامنځته شوې وې، چې د اشرافيت له مخې اداره کېده. د فردي ځانګړتيا دا نظام د ۱۷۹۱ز کال د اساسي قانوني له مخې تر پاچاهۍ او اتحاديې يا فدراسيون پورې د ديموکراسۍ معاصرو مفاهيمو لپاره لار ماتونکی و. که څه هم د ګډو ګټو دوه جوړونکي دولتونه په رسمي ډول برابر وو، مګر پولينډ په اتحاديه کې واکمن ملګری و. [۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱]

د پولينډ او ليتوانيا د ګډو ګټو دولت د توکميز راز راز والي يا تنوع د لوړو کچو او د خپلوۍ د مذهبي زغم له مخې په نښه شوی و، چې د ۱۵۷۳ز کال د وارسا کنفدراسيون د قانون “Warsaw Confederation Act 1573” له لورې تضمين شوی و، که څه هم د مذهبي ازادۍ کچې په کې بېلابېلو وختونو کې توپير درلود. د ۱۷۹۱ز کال اساسي قانون د وارسا کنفدراسيون خلاف کاتوليک پلوي يا کاتوليسيزم د واکمن مذهب په توګه ومنه، مګر د مذهب ازادي لا هم کنفدراسيون سره ورکول کېده. [۱۲][۱۳][۱۴]

له څو لسيزو هوساينې څخه وروسته ياد دولت د سياسي، فوځي او اقتصادي شاتګ اوږدې دورې ته ننوت. مخ پر وده کمزوري يې د ۱۸ پېړۍ د وروستيو پر مهال د خپلو ګاونډيانو (اتريش، پروس او روسيې) په منځ کې د وېش لامل شوه. د ګډو ګټو دولت له پای ته رسېدنې څخه لږه موده وړاندې د خورا لوی سمون هڅه تصويب او د می د ۳ اساسي قانون يې رامنځته کړ، چې د معاصرې اروپا په تاريخ کې لومړنی او د معاصرې نړۍ په تاريخ کې د متحده ايالتونو له اساسي قانون څخه وروسته دويم تدوين شوی اساسي قانون و. [۱۵][۱۶][۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱][۲۲]

نوم

[سمول]

د دولت رسمي نوم د پولينډ او د ليتوانيا د ستر ډچي پاچاهي “Kingdom of Poland and the Grand Duchy of Lithuania” (پولينډي ژبه: Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie؛ ليتوانيايي: Lenkijos Karalystė ir Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė؛ لاتيني: Regnum Poloniae Magnusque Ducatus Lithuaniae) و او نړيوالو تړونونو او ديپلوماسۍ کې په عمومي ډول لاتيني اصطلاح کارول کېده. [۲۳]

په ۱۷ پېړۍ او ورڅخه وروسته موده کې ياد دولت «د پولينډ د ګډو ګټو تر ټولو سوچه يا روڼ دولت» (پولينډي: Najjaśniejsza Rzeczpospolita Polska ؛ لاتيني: Serenissima Res Publica Poloniae)، د پولينډي پاچاهۍ د ګډو ګټو دولت يا د پوليڼد د ګډو ګټو دولت په توګه هم پېژندل کېده. [۲۴][۲۵]

لويديځو اروپايانو زياتره وخت ياد نوم «پولينډ» ته ساده کړی دی او په خورا تېرو او معاصرو سرچينو کې ورته د پولينډ پاچاهي يا يوازې پوليند ويل شوی دی. د پولينډ د ګډو ګډو دولت “Commonwealth of Poland” او د دوه ملتونو د ګډو ګټو دولت “Commonwealth of Two Nations” (لاتيني: Res Publica Utriusque Nationis؛ پولينډي: Rzeczpospolita Obojga Narodów) اصطلاحګانې د دوه ملتونو دوه اړخيز تضمين ليک “Reciprocal Guarantee of Two Nations” کې کارول شوې وې. د انګليسي «د پولينډ او ليتوانيا د ګډو ګټو دولت» او الماني “Polen-Litauen” اصطلاحګانې د دوه هېوادونو د ګډو ګټو د بلې بڼې د ژباړې يا تفسير په توګه ګڼل کېږي. [۲۶][۲۷][۲۸][۲۹][۳۰]

نور نارسمي نومونه «د اشرافو جمهوريت» او «د ګډو ګټو لومړنی دولت» دي، چې دويم نوم يې د پولينډ له دويم جمهوريت څخه د توپير کولو په موخه تاريخ ليکنه کې يو څه عام دی.

تاريخچه

[سمول]

پېژندګلوي (۱۳۷۰ – ۱۵۶۹ز)

[سمول]

د پولينډ پاچاهۍ او د ليتوانيا لوی ډچي د ۱۳ او ۱۴ پېړيو په اوږدو کې د جګړو او اتحاديو يوه پرله پسې يا متناوب لړۍ تېره کړه. د دواړو دولتونو تر منځ اړيکو په بېلابېلو وختونو کې ځکه توپير درلود، چې هر يو يې د سيمې د سياسي، اقتصادي او فوځي واکمنۍ لپاره هڅه او سيالي وکړه. پولينډ په خپل وار د خپل سويلي ګاونډي هنګري يو پياوړی متحد پاتې شوی و. وروستی پولينډي شاه ستر کاسيمير “Casimir the Great” چې له اصلي پياسټ “Piast” کورنۍ څخه و، د ۱۳۷۰ ز کال د نومبر په ۵ نېټه د قانوني نارينه وارث له پلارولۍ پرته مړ شو. په پايله کې تاج د نوموړي هنګريايي وراره د انجو لويس “Louis of Anjou” ته ورپر سر شو، چې له پولينډ سره په شخصي اتحاد کې يې د هنګري پاچاهۍ باندې واکمني وکړه. له ليتوانيا سره په مخ پر وده پراخه اړيکو کې يو بنسټيز ګام د ځايناستي کړکېچ و، چې په ۱۳۸۰ز لسيزه کې راپورته شو. لويس د ۱۳۸۲ز کال د سپټمبر په ۱۰ نېټه مړ شو او د خپل کاکا په څېر يې زوی ونه زېږاوه، چې د هغه ځايناستی شي. د نوموړي دوه لورګانې ماري او جادوېګا د پراخه دوه ګونې پاچاهۍ ادعاوې وکړې. پولينډي بادارانو د ماري د کشرې خور جادويګا په خوښه نوموړې رد کړه او وروسته يې د لوګزامبورک سيګيسمند “Sigismund of Luzembourg” ته په نوم کړه. راتلونکې ملکه سلطان له ځوان ويليم هابسبرګ “William Habsburg” سره واده کولو ته په پام کې نيول شوې وه، مګر د اشرافيت ځانګړو ډلو دا اندېښمن باور پرېښود، چې اتريشي ويليم به کورنۍ (د هېواد دننۍ) ګټې نه خپلوي. د نوموړي پر ځای يې د ليتوانيا لوی ديوک جوګېلا “Jogaila” ته مخه وکړه. نوموړی يو ژوندمهاله (د ټول عمر لپاره) کافر و او د ۱۳۸۵ز کال د اګسټ په ۱۴ نېټه يې د کريو اتحاديې “Union of Krewo” په لاسليک کولو د واده لپاره د کاتوليک پلوۍ د منلو سوګند وکړ. ياد قانون ليتوانيا کې عيسويت وتپه او پولينډ يې يو ديارشي “diarchy” ته واړوه، چې د دوه واکمنانو له لورې اداره کېدونکې پاچاهي وه؛ د دوی ميراثي او ځايناستو پاچاهانو په ترتيب سره د پاچا او لوی ديوک وړ نومونه درلودل. د قانون وروستۍ فقرې وکښل، چې ليتوانيا به په تل پاتې ډول د پولينډ له پاچاهۍ سره يو ځای کېږي؛ که څه هم دې فقرې تر ۱۵۶۹ز کال پورې اغېز ونه کړ. جوګېلا ته د ۱۳۸۶ز کال د مارچ په ۴ نېټه په واوېل لويه کليسا “Wawel Cathedral” کې د دويم ولادېسلاو جاګيلو ‘Wladyslaw II Jagiello” په توګه د پاچاهۍ تاج ورپه سر شو.  [۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵][۳۶][۳۷][۳۸][۳۹][۴۰]

د لوبلين اتحاديه (۱۵۶۹ز کال)

[سمول]

له يو ځاي کېدنې څخه وړاندې بېلابېل کوچني تړونونه له منځه تللي وو، چې د کراکو او وېلنييس اتحاديه “Union of Krakow and Vilnius”، د ويلنييس او رادوم اتحاديه “Union of Vilnius and Radom” او د ګرودنو اتحاديه “Union of Grodno” يې د يادونې وړ دي. د ليتوانيا حساس دريځ او پر ختيځ اړ باندې يې راپورته کېدونکو کړکېچونو اشراف وهڅول، چې له پوليند سره د نږدې ملګرتيا غوښتونکي شي. د اتحاد يا فدراسيون نظريې غوره اقتصادي موکې وړاندې کړې، په داسې حال کې چې شمال، سويل او ختيځ کې يې له دښمن دولتونو څخه د ليتوانيا پولې هم خوندي کولې. د ليتوانيا يو څه ټيټ اشرافيت د هغو شخصي امتيازاتو او سياسي ازاديو د شريکولو لېوالتيا درلوده، چې پولينډي اشرافيت ورڅخه ګټه پورته کوله، مګر د خپلواکۍ د حس له درلودلو پرته يې پولينډ کې د يوازې ولايت په توګه د لوی ډچي د يو ځای کېدلو لپاره د پولينډ غوښتنې ونه منلې. سور [پوستی] مايکولاج رادزيويل “Mikolaj “the Red” Radziwill” (راډوېلا رډاسيس) او وراره يې تورپورستي مايکولاج رادزيويل “Mikolaj “the Red” Radziwill” چې د ليتوانيا دوه نامتو اشراف او فوځي قوماندانان وو، د غږ په پورته کولو (غږيز) ډول د اتحاديې مخالفت وکړ. [۴۱][۴۲][۴۳][۴۴]

سرچينې

[سمول]
  1. ↑ Zbigniew Pucek: Państwo i społeczeństwo 2012/1, Krakow, 2012, p. 17.
  2. ↑ Norman Davies, Europe: A History, Pimlico 1997, p. 554: "Poland–Lithuania was another country which experienced its 'Golden Age' during the sixteenth and early seventeenth centuries. The realm of the last Jagiellons was absolutely the largest state in Europe"
  3. ↑ Based on 1618 population map Archived 17 February 2013 at the Wayback Machine. (p. 115), 1618 languages map (p119), 1657–67 losses map (p. 128) and 1717 map Archived 17 February 2013 at the Wayback Machine. (p. 141) from Iwo Cyprian Pogonowski, Poland a Historical Atlas, Hippocrene Books, 1987, ISBN 0-88029-394-2
  4. ↑ According to Panstwowe Przedsiebiorstwo Wydawnictw Kartograficznych: Atlas Historyczny Polski, wydanie X, 1990, p. 16, just over 9 million in 1618.
  5. ↑ According to Panstwowe Przedsiebiorstwo Wydawnictw Kartograficznych: Atlas Historyczny Polski, wydanie X, 1990, p. 16, 990.000 km2
  6. ↑ Maciej Janowski, Polish Liberal Thought, Central European University Press, 2001, ISBN 963-9241-18-0, Google Print: p. 3, p. 12
  7. ↑ Paul W. Schroeder, The Transformation of European Politics 1763–1848, Oxford University Press, 1996, ISBN 0-19-820654-2, Google print p. 84
  8. ↑ Rett R. Ludwikowski, Constitution-Making in the Region of Former Soviet Dominance, Duke University Press, 1997, ISBN 0-8223-1802-4, Google Print, p. 34
  9. ↑ George Sanford, Democratic Government in Poland: Constitutional Politics Since 1989, Palgrave, 2002, ISBN 0-333-77475-2, Google print p. 11 – constitutional monarchy, p. 3 – anarchy
  10. ↑ Aleksander Gella, Development of Class Structure in Eastern Europe: Poland and Her Southern Neighbors, SUNY Press, 1998, ISBN 0-88706-833-2, Google Print, p. 13
  11. ↑ "Formally, Poland and Lithuania were to be distinct, equal components of the federation ... But Poland, which retained possession of the Lithuanian lands it had seized, had greater representation in the diet and became the dominant partner." "Lublin, Union of". Encyclopædia Britannica. (2006). [۱]
  12. ↑ Halina Stephan, Living in Translation: Polish Writers in America, Rodopi, 2003, ISBN 90-420-1016-9, Google Print p. 373. Quoting from Sarmatian Review academic journal mission statement: "Polish–Lithuanian Commonwealth was ... characterized by religious tolerance unusual in premodern Europe"
  13. ↑ Feliks Gross, https://books.google.com/books?ie=UTF-8&vid=ISBN0313309329&id=I6wM4X9UQ8QC&pg=PA122&lpg=PA122&dq=Polish-Lithuanian+Commonwealth+religious+tolerance Citizenship and Ethnicity: The Growth and Development of a Democratic Multiethnic Institution, Greenwood Press, 1999, ISBN 0-313-30932-9, p. 122 (notes)
  14. ↑ George Sanford, Democratic Government in Poland: Constitutional Politics Since 1989, Palgrave, 2002, ISBN 0-333-77475-2, Google print p. 11 – constitutional monarchy, p. 3 – anarchy
  15. ↑ "In the mid-1500s, united Poland was the largest state in Europe and perhaps the continent's most powerful state politically and militarily". "Poland". Encyclopædia Britannica. 2009. Encyclopædia Britannica Online. Retrieved 26 June 2009.
  16. ↑ George Sanford, Democratic Government in Poland: Constitutional Politics Since 1989, Palgrave, 2002, ISBN 0-333-77475-2, Google print p. 11 – constitutional monarchy, p. 3 – anarchy
  17. ↑ Martin Van Gelderen, Quentin Skinner, Republicanism: A Shared European Heritage, Cambridge University Press, 2002, ISBN 0-521-80756-5 p. 54.
  18. ↑ "The Causes of Slavery or Serfdom: A Hypothesis" Archived 15 December 2007 at the Wayback Machine. (discussion and full online text) of Evsey Domar (1970). Economic History Review 30:1 (March), pp. 18–32.
  19. ↑ Poland's 1997 Constitution in Its Historical Context; Daniel H. Cole, Indiana University School of Law, 22 September 1998 http://indylaw.indiana.edu/instructors/cole/web%20page/polconst.pdf
  20. ↑ Blaustein, Albert (1993). Constitutions of the World. Fred B. Rothman & Company. ISBN 9780837703626.
  21. ↑ Isaac Kramnick, Introduction, Madison, James (1987). The Federalist Papers. Penguin Classics. p. 13. ISBN 0-14-044495-5. May second oldest constitution.
  22. ↑ John Markoff describes the advent of modern codified national constitutions as one of the milestones of democracy, and states that "The first European country to follow the U.S. example was Poland in 1791." John Markoff, Waves of Democracy, 1996, ISBN 0-8039-9019-7, p. 121.
  23. ↑ "Regnum Poloniae Magnusque Ducatus Lithuaniae – definicja, synonimy, przykłady użycia". sjp.pwn.pl. بياځلي په 27 October 2016.
  24. ↑ the name given by Marcin Kromer in his work Polonia sive de situ, populis, moribus, magistratibus et re publica regni Polonici libri duo, 1577.
  25. ↑ the therm used for instance in Zbior Deklaracyi, Not I Czynnosci Głownieyszych, Ktore Poprzedziły I Zaszły Pod Czas Seymu Pod Węzłem Konfederacyi Odprawuiącego Się Od Dnia 18. Wrzesnia 1772. Do 14 Maia 1773
  26. ↑ "Regnum Poloniae Magnusque Ducatus Lithuaniae – definicja, synonimy, przykłady użycia". sjp.pwn.pl. بياځلي په 27 October 2016.
  27. ↑ Name used for the common state, Henryk Rutkowski, Terytorium, w: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, t. II, Warszawa 1981, s. 398.
  28. ↑ Richard Buterwick. The Polish Revolution and the Catholic Church, 1788–1792: A Political History. Oxford University Press. 2012. pp. 5, xvii.
  29. ↑ 1791 document signed by the King Stanislaw August "Zareczenie wzaiemne Oboyga Narodow" pp. 1, 5 [۲]
  30. ↑ "Regnum Poloniae Magnusque Ducatus Lithuaniae – definicja, synonimy, przykłady użycia". sjp.pwn.pl. بياځلي په 27 October 2016.
  31. ↑ Jasienica, Paweł (1997). Polska Jagiellonów. Polska: Prószyński i Spółka. pp. 30–32. ISBN 9788381238816.
  32. ↑ Jasienica 1997, pp. 30–32
  33. ↑ Halecki 1991, p. 52
  34. ↑ Halecki 1991, p. 71
  35. ↑ Engel, Pál (2001). The Realm of St Stephen: A History of Medieval Hungary, 895–1526. I.B. Tauris Publishers. p. 170. ISBN 1-86064-061-3.
  36. ↑ Halecki, Oscar (1991). Jadwiga of Anjou and the Rise of East Central Europe. Polish Institute of Arts and Sciences of America. pp. 116–117. ISBN 0-88033-206-9.
  37. ↑ Jasienica 1997, p. 63
  38. ↑ Halecki 1991, p. 155
  39. ↑ Bojtár, Endre (1999), Foreword to the Past: A Cultural History of the Baltic People, translated by Walter J. Renfroe, Budapest: Central European University Press, p. 182, ISBN 978-963-9116-42-9
  40. ↑ Manikowska, Halina (2005). Historia dla Maturzysty. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne PWN. p. 141. ISBN 83-7195-853-6.
  41. ↑ Butterwick 2021, pp. 12–14
  42. ↑ Butterwick 2021
  43. ↑ Borucki, Marek (2009). Historia Polski do 2009 roku. Polska: Mada. p. 57. ISBN 9788389624598.
  44. ↑ Butterwick, Richard (2021). The Polish-Lithuanian Commonwealth, 1733–1795. Yale University Press. p. 14. ISBN 9780300252200.
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=د_پولينډ_-_ليتوانيا_د_ګډو_ګټو_دولت&oldid=284024" نه اخيستل شوی