Jump to content

امپریالیزم

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

امپریالیزم په خلکو او نورو هیوادونو باندې د سیاسي او اقتصادي لاسرسي، واک او کنټرول له لارې، چې ډیری وختونه د سخت فزیکی ځواک، په ځانګړې توګه د نظامي ځواک، بلکې  همداراز د نرم ځواک په کارولو سره د واکمنۍ غځولو یوه پالیسي یا ایډیالوژي ده. په داسې حال کې چې د استعمار او سترواکۍ مفکورې پورې تړاو لري، لیکنامپریالیزم یو جلا مفهوم دی چې کولی شي، د پراختیا په نورو ډولونو او د حکومت په ډیری ډولونو باندې پلی شي.[۱][۲][۳]

رېښه پېژندنه او کارول یې

[سمول]

د امپریالیزم کلیمه د لاتیني کلیمې امپریمیم(imperium) څخه اخیستل شوې، چې معنا یې  ستر ځواک، "حاکمیت" یا په ساده ډول "حکومت" دی. دا د لومړي ځل لپاره په اوسنۍ معنا کې په 1870ز کې په لویې بریتانیې کې هغه وخت عام شو، چې د منفي مفهوم سره کارول کیده. پخوا دا اصطلاح د هغه څه تشریح کولو لپاره کارول کیده چې د ناپلیون III د بهرنیو پوځي مداخلو له لارې د سیاسي ملاتړ ترلاسه کولو هڅو په توګه پیژندل کیده. دا اصطلاح په عمده توګه د لویدیځ او جاپاني سیاسي او اقتصادي تسلط لپاره په ځانګړې توګه په آسیا او افریقا کې، په 19مو او 20مو پیړیو کې  کارول کیده او لا تر اوسه هم کارول کېږي، د دې اصطلاح د دقیقې معنا په اړه د پوهانو له خوا لا هم بحث جاري دی. ځینې ​​لیکوالان، لکه اډوارډ سید، دا اصطلاح په پراخه توګه د هر هغه  تسلط او تابعیت د سیستم تشریح کولو لپاره کاروي چې د سترواکۍ د هستې/مرکز او د هغې اړوند حاشیې په شاوخوا کې تنظیم شوی وي. دا تعریف سترواکي او نوی استعمار دواړه شاملوي.[۴][۵][۶][۷][۸]

استعمار د امپریالیزم پر وړاندې

[سمول]

د "امپریالیزم" اصطلاح زیاتره د "استعمار" سره یوځای کارول کېږي. په هر حال، په دې اړه ډیری پوهانو استدلال کړی چې هر یو یې خپل ځانګړی تعریف لري. امپریالیزم او استعمار د یو شخص یا د خلکو په ډله باندې د یو چا بر ترۍ، تسلط او نفوذ تشریحکولو لپاره کارول شوي. رابرټ یانګ (Robert Young) داسې لیکي چې، څرنګه چې امپریالیزم له مرکز څخه فعالیت کوي، د دولت پالیسي ده او د ایډیالوژیکي او مالي دلایلو لپاره رامنځته کیږي، نوموړې اصطلاح یواځې د مېشتولو او سوداګریزو موخو د پلي کولو لپاره پراختیا ده. په هر حال، استعمار په خپل ځان کې یرغل شاملوي. استعمار په عصري کارونې سره د استعمار او سترواکي ځواک تر منځ د جغرافیایی جلا کیدو معناهم لري. په ځانګړې توګه، اډوارډ ساید د امپریالیزم او استعمار ترمنځ توپیر داسې په ګوته کوي: “”امپریالیزم په یوه لرې پرته سیمه کې په لوی ښاریز مرکز باندې د واکمنۍ نظریه، چلند او موخې شاملوي ، په داسې حال کې چې استعمار په لرې پرته سیمه' کې د میشت ځایونو جوړولو ته اشاره کوي. د پرله پسې (پیوستو)  ځمکو سلطنتونه لکه عثمانيان او روسیه په دودیز ډول د استعمار له بحثونو څخه ایستل شوي دي، که څه هم دا د بدلون پیل دی، ځکه چې دا منل شوې چې دوی هم هغه سیمو ته چې دوی پرې واکمني کړې، نفوس لیږلی دی.: [۹][۱۰][۱۱]116

امپریالیزم او استعمار دواړه په یوه ځمکه او د استعمار ګر په واک کې د میشتو ځایی خلکو سیاسي او اقتصادي ګټې تر خپل اثر لاندې  راولي، خو بیا هم پوهان زیاتره وخت دا ستونزمن بولي، ​​​​تر څو د دواړو ترمنځ توپیر روښانه کړي. : 107 که څه هم امپریالیزم او استعمار دواړه یو د بل په ځپلو تمرکز کوي، که استعمار د یو هیواد هغه بهیر ته اشاره کوي چې د بل هیواد فزیکي کنټرول اخلي، امپریالیزم یې په رسمي یا غیر رسمي توګه سیاسي او پولي واکمنۍ ته اشاره کوي. استعمار د یو معمار په توګه لیدل کیږي چې پریکړه کوي چې څنګه پر سیمې باندې واکمني پیل کړي او امپریالیزم بیا د سوبې تر شا له استعمار سره په همکارۍ د نظریې رامنځته کولو کې بوخت لیدل کیدی شي. استعمار هغه وخت دی چې یوه سترواکي د یوې سیمې په فتح کولو پیل وکړي او بیا په پای کې د دې توان ولري چې په هغه سیمو باندې واکمن شي چې مخکیني ملت پرې کنټرول درلود. د استعمار اصلي معنی د هغه ملت د ارزښتناکو شتمنیو او ذخایرو څخه ګټه پورته کول دي چې فتح شوي وي او فاتح ملت بیا د جګړې له غنیمتونو څخه هم ګټه ترلاسه کوي. : 170–75 د امپریالیزم معنا د نورو دولتونو د ځمکو په فتح کولو او په دې توګه د خپل تسلط په زیاتولو سره د سترواکۍ رامنځته کول دي. استعمار په یوه سیمه کې د یوې بهرنۍ سیمې د وګړو له خوا د مستعمره شوو ملکیتونو اعماروونکی او ساتونکی وي. : 173–76 استعمار کولی شي، د یوې سیمې موجوده ټولنیز جوړښت، فزیکي جوړښت او اقتصاد په بشپړه توګه بدل کړي؛ دا غیر معمولي نه ده چې د فاتحینو وګړو ځانګړتیاوې د فتح شویو ځایي خلکو لپاره په میراث پاتې شوې دي. : 41  ډېرې لږې کالونۍ له خپل پلرني هېواده بهر پاتې کېږي. په دې توګه، ډیری یې په پای کې یو جلا تابعیت رامینځته کوي یا د خپلې مور کالونۍ تر بشپړ کنټرول لاندې پاتې کېږي.[۱۲][۱۳]

د شوروي مشر ولادیمیر لینن وړاندیز کړی ؤ چې: "امپریالیزم د پانګوالۍ(سرمایه دارۍ) ترټولو لوړه بڼه ده، نوموړي ادعا کړې چې امپریالیزم له استعمار وروسته وده کړې، او له استعمار څخه د انحصاري پانګوالۍ په واسطه جلا شوی دی." [9]: 116 د لینن نوموړې نظریه په دې ټینګار کوي چې په عصري دور کې د نړۍ نوی سیاسي نظم څومره مهم شوی دی. جیوپولیټیک اوس په هغو دولتونو باندې تمرکز کوي چې غواړي په نړیوال مارکېټ کې لوی اقتصادي لوبغاړي شي؛ نن ورځ ځینې هېوادونه  د نورو ملتونو په وړاندې د خپل سیاسي او اقتصادي واک له امله د سترواکیو په توګه لیدل کیږي.

د اروپا پراختیا د دې لامل شوې، تر څو نړۍ د پرمختللو او مخ پر ودې هیوادونو د راڅرګندېدو د څرنګوالي په اساس د نړۍ د نظامونو د تیورۍ(world systems theory) له مخې وویشل شي. دواړه اصلي سیمې په اصلي او حاشیوي برخو وېشل شوې. اصلي برخه د لوړ عاید او ګټې ساحې لري؛ حاشیه بیا د طیف یا سپیکټرم په مخالف اړخ کې ده چې د ټیټ عاید او ګټې د ساحو درلودونکې ده. د جیو-پولیټیک دا انتقادي نظریې د دې لامل شوې دي چې له استعمار څخه را وروسته عصري نړۍ کې د امپریالیزم د معنا او اغیزو په اړه بحث زیات شي.

د امپریالیزم دوره

[سمول]

د امپریالیزم دوره، هغه دوره چې د 1760ز کال په شاوخوا کې پیل شوه، د صنعتي کېدو په لور روانو اروپایی هېوادونو ، د نړۍ نورو برخو ته د استعمار، نفوذ او اشغالولو په بهیر کې خپله ښکیلتیا تجربه کړه. د 19مې پیړۍ په پیښو کې "د افریقا لپاره هلې ځلې" شاملې وې [۱۴][۱۵]

په 1970مه لسیزه کې برتانوي تاریخ پوهانو جان ګالګر(John Gallagher) (1919-1980ز) او رونالډ رابینسن (1920-1999ز) استدلال وکړ چې اروپایی مشرانو دا نظر رد کړی چې "امپریالیزم" د استعمار په سیمه کې د یو حکومت له خوا رسمي، قانوني کنټرول ته اړتیا لري. ډیر مهم د خپلواکو سیمو غیر رسمي کنټرول ؤ. د Wm. راجر لوئس(Wm. Roger Louis) په وینا ، "د دوی په نظر، تاریخ پوهان د رسمي سترواکۍ او د نړۍ نقشې سره د سیمو رنګونو سره هک پک شوي دي. د بریتانوي مهاجرت، تجارت او پلازمینې لویه برخه د رسمي برتانوي سترواکۍ څخه بهر سیمو ته تللې. د دوی د فکر کیلي  " هغه د امکان په صورت کې په غیر رسمي ډول او  او د اړتیا په صورت کې په رسمي ډول د سترواکۍ مفکوره ده." اورون هیل وايي چې ګالګر او رابینسن په افریقا کې برتانوي ښکېلاک ته کتنه کړې چیرې چې دوی "لږ پانګوالان او لږه پانګه وموندله او په اصطلاح د استعمار د پراختیا د دودیزو هڅوونکو له خوا هم ډیر فشار نه ؤ. د کابینې د ضمیمه کولو یا نه ضمیمه کولو پریکړې معمولاً د سیاسي یا جیو پولیټیکل ملحوظاتو پراساس ترسره کېدې. ": [۱۶][۱۷][۱۸]6

سرچينې

[سمول]
  1. ↑ https://www.britannica.com/topic/imperialism/additional-info#history کينډۍ:Bare URL inline
  2. ↑ "imperialism". نه اخيستل شوی 22 February 2019. [...] the policy of extending the rule or authority of an empire or nation over foreign countries, or of acquiring and holding colonies and dependencies [...]
  3. ↑ https://www.britannica.com/topic/imperialism/additional-info#history کينډۍ:Bare URL inline
  4. ↑ "Charlton T. Lewis, An Elementary Latin Dictionary, imperium (inp-)". نه اخيستل شوی 11 September 2016.
  5. ↑ Knorr, Klaus (1952). Schumpeter, Joseph A.; Arendt, Hannah (eds.). "Theories of Imperialism". World Politics. 4 (3): 402–431. doi:10.2307/2009130. ISSN 0043-8871.
  6. ↑ Magnusson, Lars (1991). Teorier om imperialism (په سویډني). p. 19. ISBN 978-91-550-3830-4.
  7. ↑ Howe, 13
  8. ↑ Edward W. Said. Culture and Imperialism. Vintage Publishers, 1994. p. 9.
  9. ↑ Young, Robert (2015). Empire, colony, postcolony. p. 54. ISBN 978-1-4051-9355-9. OCLC 907133189.
  10. ↑ Gilmartin, Mary (2009). "Colonialism/Imperialism". In Gallaher, Carolyn; Dahlman, Carl; Gilmartin, Mary; Mountz, Alison; Shirlow, Peter (eds.). Key Concepts in Political Geography. pp. 115–123. doi:10.4135/9781446279496.n13. ISBN 9781412946728.
  11. ↑ Gilmartin, Mary (2009). "Colonialism/Imperialism". In Gallaher, Carolyn; Dahlman, Carl; Gilmartin, Mary; Mountz, Alison; Shirlow, Peter (eds.). Key Concepts in Political Geography. pp. 115–123. doi:10.4135/9781446279496.n13. ISBN 9781412946728.
  12. ↑ Painter, Joe; Jeffrey, Alex (2009). Political Geography (2nd ed.). ISBN 978-1-4462-4435-7.
  13. ↑ "Imperialism: A Study – Online Library of Liberty".
  14. ↑ "John Haywood, Atlas of world history (1997)".
  15. ↑ See Stephen Howe, ed., The New Imperial Histories Reader (2009) online review.
  16. ↑ Hale, Oron J. (1971). The great illusion: 1900–14. Harper & Row.
  17. ↑ Wm. Roger Louis, Imperialism (1976) p. 4.
  18. ↑ R.E. Robinson and John Gallagher, Africa and the Victorians: The official mind of imperialism (1966).
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=امپریالیزم&oldid=279733" نه اخيستل شوی