Jump to content

ابن الهيثم

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

حسن ابن الهيثم (پوره نوم: ابو علي الحسن ابن السحن ابن الهيثم ابو علي، الحسن بن الحسن بن الهيثم، شا اوخوا 965-1040)، د اوسني عراق د اسلامي زرين پړاو رياضي پوه، ستور پېژندونکی (فلکيات پوه) او فيزیک پوه و. نوموړی د جديدو بصرياتو (د رڼا او ليدو پوښتنه) د پلار په توګه پېژندل کېږي، نوموړي د بصرياتو او په ځانګړي ډول د بصري ادراک (ليد پوهنه) په برخه کې د پام وړ ونډه درلودلې ده. د نوموړي تر ټولو اغېزناک کتاب د کتاب المناظر (د ليدپوهنې کتاب) په نوم دی، چې د 1011-1021 کلونو پر مهال ليکل شوی، او په لاتيني نسخه کې خوندي دی. « Isaac Newton, Johannes Kepler, Christiaan Huygens» او « Galileo Galilei» د ساينسي انقلاب پر مهال د الهيثم د اثارو ډېرې حوالې ورکړي دي.[۱][۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸]

ابن الهيثم لومړی هغه څوک و چې ليد نظريه يې سمه تشریح کړه، او دليل يې وړاندې کړ چې ليد په ماغزو کې منځ ته راځي، او دې مشاهداتو ته اشاره کوي چې ليد موضوعي دی، او له شخصي تجربې څخه اغېز اخلي. نوموړي د انکسار لپاره د لږ تر لږه وخت اصول هم بيان کړي دي، کوم چې وروسته د Fermat اصول وګرځېدل. هغه د رڼا له وړانګو څخه جوړېدونکو انځورونو د انعکاس، انکسار او او ماهيت په مطالعه کولو سره د بصري علومو د انعکاس او انکسار په څانګو کې د پام وړ ونډه درلودلې ده. ابن الهيثم د دې تصور لومړی پلوی و چې د يو اټکل (فرضيه) ملاتړ بايد د تصديق وړ کړنلارې تجربو په واسطه وشي، يا د رياضياتي استدلال پر اساس-څوک چې د رنسانس د ساينسپوهانو څخه پنځه پېړۍ مخکې د ساينسي طريقې ابتدايي مخکښ و. له همدې امله، کله کله هغه د نړۍ د لومړي رېښتيني ساينسپوه په توګه تشريح شوی دی. هغه يو ټولپوهاند و، چې په فلسفه، الاهياتو، او درملو کې يې ليکنې کړي دي.[۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷][۱۸][۱۹]

نوموړی په بصره کې زېږېدلی و، د خپل ګټور (مثمر) ژوند ډېره موده يې د فاطمي واکمنۍ پلازمېنه قاهره کې تېره کړې وه، او د بېلا بېلو مضامينو په ليکلو او د اشرافيه طبقې غړيو په روزنې سره يې خپل ژوند تېر کړی. ابن الهيثم ته کله کله د هغه د زېږېدو ځای ته په اشارې سره د البصري نوم ورکړل شوی دی، يا المصري (يعنې د مصر اوسېدونکی). الهيثم ابو الحسن بيهقي د دويم بطليموس او « John Peckham » فزيک پوه بللی دی. ابن الهيثم د فيزيکي بصرياتو د نوي علم لپاره لاره اواره کړې ده.[۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵][۲۶]

ژوند لیک

[سمول]

ابن الهيثم (الحازن) شا اوخوا  965ز په عربي يا فارسي الاصله کورنۍ کې د عراق په بصره کې زېږېدلی و، کومه سيمه چې هغه مهال د بويه امارت برخه وه. د نوموړي ابتدايي لېوالتيا د دين په زده کړه او ټولنې ته په خدمت کې وه. هغه مهال په ټولنه کې د دين يو لړ متضاد اندونه موجود وو، له همدې امله هغه وروسته له دين څخه څنډې ته کېدو پرېکړه وکړه. له همدې امله هغه په رياضي او ساينس کې لېوالتيا پيدا کړه. نوموړي په خپل پلرني ټاټوبي بصره کې د وزير دنده تر لاسه کړه، او د عملي رياضي په برخه کې يې خپل نوم روښانه کړ. څنګه چې هغه د نيل سيند د سيلابونو د مديريت کولو د وړتيا درلودلو ادعا وکړه،  د فاطمي خليفه الحکيم سره د لېدنې لپاره وبلل شو، تر څو په اسوان کې يوې اوبه ييزې پروژې ته عملي جامه واغوندي. په هر حال، ابن الهيثم اړ شو چې د دې پروژې د نه عملي کېدل ومني.[۲۷][۲۸][۲۹][۳۰][۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵][۳۶][۳۷]

قاهرې ته په رسېدو سره، هغه ته یوه اداري دنده ورکړل شوه. کله چې هغه د دې کار په تر سره کولو کې هم ناکام ثابت شو، د خليفه الحکيم له قهر سره مخ شو، او ويل کېږي تر هغه وخته پټېدو ته اړ شو، تر څو په 1021ز کال کې خليفه مړ شو، د هغه له مړينې وروسته د نوموړي مصادره شوې شتمنۍ هغه ته بېرته ورکړل شوې. د روايت تر مخې الحازن ځان په ليونتوب واچاوه او په دې موده کې په کور کې بند ساتل شوی و. په همدې وخت کې، هغه د بصرياتو (ليد پوهنې) خپل مشهور کتاب وليکه. الحازن په قاهره کې د الازهر مشهور پوهنتون سره نږدې ژوند ته دوام ورکړ، او د 1040ز کال په شااوخوا کې تر خپلې مړينې يې د خپلو ادبي محصولاتو په عاید ژوند کاوه. (د اپولونيس د مخروطاتو يوه نسخه، چې د ابن الهيثم په خپل لاس ليکل شوې ده، په ایا صوفيه کې موجوده ده: (MS Aya Sofya 2762و 307 fob.، نېټه صفر 415 هجري، [1024]).[۳۸][۳۹][۴۰][۴۱][۴۲]

د هغه د زده کونکو له جملې يو تن يې سرخاب (سهراب) و، څوک چې د سمنان اوسېدونکی فارسي و، ابو الوفا مبشر ابن فاتق يې هم د زده کونکو له جملی و، هغه يو مصري شهزاده و.[۴۳]

د بصرياتو (رڼا او ليدپوهنه) کتاب

[سمول]

د الحازن تر ټولو مشهور تصيف د بصرياتو (رڼا او ليدپوهنه) په اړه په اوو جلدونو کې کتاب، کتاب المناظر (د بصرياتو کتاب) دی، چې له 1011 څخه تر 1021ز کال پورې لیکل شوی دی. په دې کتاب کې، الهيثم لومړی هغه څوک و چې دا موضوع يې تشريح کړه چې ليدل هغه مهال کېږي، کله چې رڼايي له کوم شي څخه منعکسه شي او بيا د کوم چا تر سترګو پورې رسېږي، او دليل يې ورکړ چې ليدل په دماغ کې منځ ته راځي، دې مشاهداتو ته په اشارې سره چې دا موضوعي دي او شخصي تجربې څخه اغېز اخلي.[۴۴][۱۹][۴۵]

د دولسمې پېړۍ په وروستيو يا د ديارلسمې پېړۍ په لومړيو کې د يو نامعلومه عالم له خوا د بصرياتو کتاب په لاتيني ژبه کې ژباړل شوی و.[۴۶]

دا اثر د منځنيو پېړيو په اوږدو کې له زيات شهرت څخه برخمن و. د « De aspectibus» لاتيني نسخه يې د څوارلسمې پېړۍ په پای کې ايټالوي ولسي لهجې ته د « De li aspect» تر عنوان لاندې وژباړل شوه.[۴۷]

په 1572ز کال کې « Friedrich Risner» د « Opticae thesaurus» په عنوان چاپ کړی و: د بصرياتو خزانه: د عرب الحازن اوه کتابونه، لومړۍ نسخه، د همده له خوا په شفق او د وريځو په لوړوالي کې. Risner هم د يو بديل نوم ليکوال دی الحازن؛ له Risner مخکې هغه په لوېديځ کې د Alhocen په نوم شهرت درلود. د هندسې په مضامينو د الحازن اثار د « E. A. Sedillot» له خوا په 1834ز کال کې د پاريس په « Bibliothèque nationale» کې وموندل شول. په ټوليز ډول، له « A. Mark Smith» سره اتلس بشپړې يا له بشپړو سره نږدې مسودې، او پنځه برخې موجودې دي، چې په څوارلسو ځايونو کې خوندي دي، له ډلې يې يوه د اکسفورډ په بوډلین کتابتون او يوه بله یې د برګز په کتابتون کې ده.[۴۸][۴۹][۵۰]

د بصرياتو (د رڼا او ليد پوهنه) تيوري

[سمول]

د بصرياتو په اړوند په کلاسيکي لرغونې زمانه کې دوه سترې تيوريانې ډېرې مشهورې وې. لومړۍ نظريه يې د اخراج نظريه وه، چې « Euclid» او « Ptolemy» د دې نظريې پلويان وو، چا چې باور درلود چې ليدل له سترګو څخه د رڼا د وړانګو په وتلو سره کار کوي. دويمه نظريه یې د داخلېدو نظريه ده چې ارستو او د هغه پلويان يې ملاتړ کوي، چې دا له يو شي څخه په سترګو کې د فيزيکي ډولونه داخلېدل دي. پخوانيو اسلامي ليکوالانو (لکه الکندي) په يوکليدي، ګيلينستی او ارستويي ليکو مهم بحثونه کړي دي. د بصرياتو په کتاب تر ټولو پياوړی اثر بطليمي بصريات و، په داسې حال کې چې د سترګې اناتومي او فزيالوژي تفصيلات د «ګيلن» په روايت ولاړ وو. د الحازن لاسته راوړنه د يوې داسې نظريې وړاندې کول و، کوم چې د «يوکليډ» رياضياتي وړانګو دلايل، د ګيلن طبي روايت او د ارستو د داخلېدو نظریات په برياليتوب سره يو له بل سره يوځای کړل. د الحازن د داخلېدو تيورۍ د الکندي پيروي کړې (او له ارستو څخه جلا شوې ده) په دې ټينګار کوي چې "د هر رنګ شوي جسم له هرې نقطې څخه، چې په کومه رڼايۍ روښانه شوی وي، د هرې نېغې ليکې سره رڼا او رنګ خوشې کېږي، کومه لیکه چې له دې نقطې څخه راکش کېدای شي". په دې سره دا ستونزه تشریح کول پاتې شول چې د وړانګو له ډېرو ازادو سرچينو څخه يو اړوند انځور څه ډول جوړېږی؛ په ځانګړي ډول، د يو شي هره نقطه به د سترګې هرې نقطې ته وړانګې واستوي.[۵۱][۵۲]

سرچينې

[سمول]
  1. ↑ Also Alhacen, Avennathan, Avenetan, etc.; the identity of "Alhazen" with Ibn al-Haytham al-Basri "was identified towards the end of the 19th century". (Vernet 1996, p. 788)
  2. ↑ "Ibn al-Haytham". انګليسي ژبې امريکايي ميراث قاموس (پنځم ed.). هارپېرکولينز. بياځلي په 23 June 2019.
  3. ↑ Esposito, John L. (2000). The Oxford History of Islam. Oxford University Press. p. 192.: "Ibn al-Haytham (d. 1039), known in the West as Alhazan, was a leading Arab mathematician, astronomer, and physicist. His optical compendium, Kitab al-Manazir, is the greatest medieval work on optics."
  4. ↑ For the description of his main fields, see e.g. Vernet 1996, p. 788 ("He is one of the principal Arab mathematicians and, without any doubt, the best physicist.") Sabra 2008, Kalin, Ayduz & Dagli 2009 ("Ibn al-Ḥaytam was an eminent eleventh-century Arab optician, geometer, arithmetician, algebraist, astronomer, and engineer."), Dallal 1999 ("Ibn al-Haytham (d. 1039), known in the West as Alhazan, was a leading Arab mathematician, astronomer, and physicist. His optical compendium, Kitab al-Manazir, is the greatest medieval work on optics.")
  5. ↑ Masic, Izet (2008). "Ibn al-Haitham--father of optics and describer of vision theory". Medicinski Arhiv. 62 (3): 183–188. PMID 18822953.
  6. ↑ "International Year of Light: Ibn al Haytham, pioneer of modern optics celebrated at UNESCO". UNESCO (in انګليسي). بياځلي په 2 June 2018.
  7. ↑ Al-Khalili, Jim (4 January 2009). "The 'first true scientist'". BBC News. بياځلي په 2 June 2018.
  8. ↑ Selin 2008: "The three most recognizable Islamic contributors to meteorology were: the Alexandrian mathematician/ astronomer Ibn al-Haytham (Alhazen 965–1039), the Arab-speaking Persian physician Ibn Sina (Avicenna 980–1037), and the Spanish Moorish physician/jurist Ibn Rushd (Averroes; 1126–1198)." He has been dubbed the "father of modern optics" by the UNESCO. "Impact of Science on Society". UNESCO. 26–27: 140. 1976.. "International Year of Light – Ibn Al-Haytham and the Legacy of Arabic Optics". www.light2015.org (in انګليسي). خوندي شوی له the original on 1 October 2014. بياځلي په 9 October 2017.. "International Year of Light: Ibn al Haytham, pioneer of modern optics celebrated at UNESCO". UNESCO (in انګليسي). بياځلي په 9 October 2017.. Specifically, he was the first to explain that vision occurs when light bounces on an object and then enters an eye. Adamson, Peter (2016). Philosophy in the Islamic World: A History of Philosophy Without Any Gaps. Oxford University Press. p. 77. ISBN 978-0-19-957749-1.
  9. ↑ Adamson, Peter (2016). Philosophy in the Islamic World: A History of Philosophy Without Any Gaps. Oxford University Press. p. 77. ISBN 978-0-19-957749-1.
  10. ↑ Rashed, Roshdi (2019-04-01). "Fermat et le principe du moindre temps". Comptes Rendus Mécanique. 347 (4): 357–364. Bibcode:2019CRMec.347..357R. doi:10.1016/j.crme.2019.03.010. ISSN 1631-0721. S2CID 145904123.
  11. ↑ Boudrioua, Azzedine; Rashed, Roshdi; Lakshminarayanan, Vasudevan (2017-08-15). Light-Based Science: Technology and Sustainable Development, The Legacy of Ibn al-Haytham (in انګليسي). CRC Press. ISBN 978-1-351-65112-7.
  12. ↑ Haq, Syed (2009). "Science in Islam". Oxford Dictionary of the Middle Ages. کينډۍ:ISSN. Retrievedn 22 October 2014.
  13. ↑ G. J. Toomer. Review on JSTOR, Toomer's 1964 review of Matthias Schramm (1963) Ibn Al-Haythams Weg Zur Physik Toomer p. 464: "Schramm sums up [Ibn Al-Haytham's] achievement in the development of scientific method."
  14. ↑ "International Year of Light – Ibn Al-Haytham and the Legacy of Arabic Optics". خوندي شوی له the original on 1 October 2014. بياځلي په 4 January 2015.
  15. ↑ Gorini, Rosanna (October 2003). "Al-Haytham the man of experience. First steps in the science of vision" (PDF). Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine. 2 (4): 53–55. خوندي شوی (PDF) له اصلي څخه په 2022-10-09. بياځلي په 25 September 2008.
  16. ↑ Al-Khalili, Jim (4 January 2009). "The 'first true scientist'". BBC News. بياځلي په 2 June 2018.
  17. ↑ Roshdi Rashed, Ibn al-Haytham's Geometrical Methods and the Philosophy of Mathematics: A History of Arabic Sciences and Mathematics, Volume 5, Routledge (2017), p. 635
  18. ↑ Selin 2008، م. 1817.
  19. ↑ ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ Baker 2012، م. 445.
  20. ↑ According to Al-Qifti. O'Connor & Robertson 1999.
  21. ↑ O'Connor & Robertson 1999
  22. ↑ A. Mark Smith (1996). Ptolemy's Theory of Visual Perception: An English Translation of the Optics. American Philosophical Society. p. 57. ISBN 978-0-87169-862-9.
  23. ↑ Lindberg 1967, p. 331:"Peckham continually bows to the authority of Alhazen, whom he cites as "the Author" or "the Physicist"."
  24. ↑ Noted by Abu'l-Hasan Bayhaqi (c. 1097–1169), and by
  25. ↑ O'Connor & Robertson 1999
  26. ↑ Disputed: Corbin 1993, p. 149.
  27. ↑ For the description of his main fields, see e.g. Vernet 1996, p. 788 ("He is one of the principal Arab mathematicians and, without any doubt, the best physicist.") Sabra 2008, Kalin, Ayduz & Dagli 2009 ("Ibn al-Ḥaytam was an eminent eleventh-century Arab optician, geometer, arithmetician, algebraist, astronomer, and engineer."), Dallal 1999 ("Ibn al-Haytham (d. 1039), known in the West as Alhazan, was a leading Arab mathematician, astronomer, and physicist. His optical compendium, Kitab al-Manazir, is the greatest medieval work on optics.")
  28. ↑ Simon 2006
  29. ↑ “Alhazen Arab mathematician and physicist who was born around 965 in what is now Iraq.” Critical Companion to Chaucer: A Literary Reference to His Life and Work
  30. ↑ Esposito (2000)، The Oxford History of Islam، Oxford University Press، P. 192. : “Ibn al-Haytham (d. 1039), known in the West as Alhazan, was a leading Arab mathematician, astronomer, and physicist. His optical compendium, Kitab al-Manazir, is the greatest medieval work on optics”
  31. ↑ History and Evolution of Concepts in Physics page 24
  32. ↑ Chemical News and Journal of Industrial Science, Volume 34 page 59
  33. ↑ Renaissance Theories of Vision edited by John Shannon Hendrix, Charles page 77
  34. ↑ Quantum Mechanics for Beginners: With Applications to Quantum Communication By M. Suhail Zubairy page 81
  35. ↑ کينډۍ:Harvard citation, کينډۍ:Harvard citation, Understanding History by John Child, Paul Shuter, David Taylor - Page 70. "Alhazen, a Persian scientist, showed that the eye saw light from other objects. This started optics, the science of light. The Arabs also studied astronomy, the study of the stars. "
  36. ↑ Tbakhi, Abdelghani; Amr, Samir S. (2007). "Ibn Al-Haytham: Father of Modern Optics". Annals of Saudi Medicine. 27 (6): 464–67. doi:10.5144/0256-4947.2007.464. ISSN 0256-4947. PMC 6074172. PMID 18059131.
  37. ↑ Corbin 1993, p. 149.
  38. ↑ The Prisoner of Al-Hakim. Clifton, NJ: Blue Dome Press, 2017. ISBN 1682060160
  39. ↑ Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, vol. 1 (1898), p. 469.
  40. ↑ "the Great Islamic Encyclopedia". Cgie.org.ir. خوندي شوی له the original on 30 September 2011. بياځلي په 27 May 2012.[تاييد ته اړتيا ده]
  41. ↑ For Ibn al-Haytham's life and works, Smith 2001, p. cxix recommends Sabra 1989, pp. vol.2, xix–lxxiii
  42. ↑ "A. I. Sabra encyclopedia.com Ibn Al-Haytham, Abū".
  43. ↑ Sajjadi, Sadegh, "Alhazen", Great Islamic Encyclopedia, Volume 1, Article No. 1917
  44. ↑ Al-Khalili 2015.
  45. ↑ Adamson, Peter (2016). Philosophy in the Islamic World: A History of Philosophy Without Any Gaps. Oxford University Press. p. 77. ISBN 978-0-19-957749-1.
  46. ↑ Crombie 1971, p. 147, n. 2.
  47. ↑ Enrico Narducci (1871). "Nota intorno ad una traduzione italiana fatta nel secolo decimoquarto del trattato d'ottica d'Alhazen". Bollettino di Bibliografia e di Storia delle Scienze Matematiche e Fisiche. 4: 1–40.. On this version, see Raynaud 2020, pp. 139–153.
  48. ↑ Alhazen (965–1040): Library of Congress Citations, Malaspina Great Books, خوندي شوی له the original on 27 September 2007, بياځلي په 23 January 2008[تاييد ته اړتيا ده]
  49. ↑ Smith 2001, p. xxi.
  50. ↑ Smith 2001, p. xxii.
  51. ↑ Smith 2001, p. lxxix.
  52. ↑ Lindberg 1976, p. 73.
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=ابن_الهيثم&oldid=297504" نه اخيستل شوی