د نايجېريا تاريخ

د نايجېريا تاريخ

ټوليز مالومات

عمومي مالومات	history of a country or state (en)
هېواد	نايجېريا

د نایجریا تاریخ کولای شو د هغه لومړنیو اوسېدونکو پورې تعقیب کړو چې د هغو پاتې شونې حداقل ۱۳۰۰۰ کاله وړاندې له میلاد څخه د لومړنیو تمدنونو له لارې لکه نوک کلتور چې له میلاد څخه ۱۵۰۰ کاله وړاندې پیل شوی و، ورګرځي. د لرغونې افریقا زیاتره تمدنونه، لکه د نري پاچاهي، د بنین سترواکي او د اویو سترواکي په همدې سیمه کې رامنځته شوي دي چې نن ورځ د نایجریا په نوم یادیږي. اسلام د بورنو سترواکۍ په مټ په ۱۰۶۸ میلادي کال او د ۱۱مې پېړۍ په اوږدو کې د هاوسا پاچاهۍ په مټ نایجریا ته ورسېد، په داسې حال کې چې مسیحیت بیا په پنځلسمه پېړۍ کې د اګوسټین او کاپوچین د راهبانو له خوا له پرتګال څخه د نایجریا د واري پاچاهۍ ته رسېدلی دی. د سونګهای سترواکۍ هم د دغې سیمې یوه برخه اشغال کړې وه. له اروپایانو سره د اړیکو له لارې، پخواني بندري ښرونه لکه کالابار، باداګري او باني له ۱۴۸۰ میلادي کال وروسته د ساحل پر غاړه رامنځته شول، چې د نورو کارونو تر څنګ یې په اطلس اقیانوس کې د غلامانو سوداګري تر سره کوله. په کورنیو سیمو کې جګړې، لکه د اویو په سترواکۍ کې کورنۍ جګړې، په دې معنی وه چې نوي غلامان کسان به تل بازار ته وړاندې کېدل.

له ۱۸۰۴ میلادي کال وروسته، عثمان ډان فوډیو په شمال کې د غوره ایالتونو خو متخاصم هاوسا پر وړاندې په جهاد کې پراخې سیمې سره یوموټي کړي، چې بیا وروسته د هغه د ځایناستو له خوا د «سوکوټو خلافت» په نوم تثبیت شول.

بریتانیا د افریقا په لویدیځ کې د غلامانو د سوداګرۍ د درولو لپاره په خپله لومړۍ هڅه کې، له ۱۸۵۱ کال وروسته په تدریج سره خپل نفوذ ته پراختیا ورکړه او د لاګوس له وړوکي ټاپو (۳ کیلومتر مربع) او د کالابار له بندي ښار څخه یې پیل وکړ. بریتانویانو پراخ سوداګریز شرکتونه لکه RNC او د مري اسلو په څېر مبلغین تعقیبول چې د نایجریا په هېواد کې یې پرمختګ تر لاسه کړ، تبلیغ یې وکړ او او د مبلغینو ښوونځي یې جوړ کړل چې د دې تر څنګ یې له سیمه ییزو دودونو لکه د غبرګونو او د کلیو د وفات شوو مشرانو د غلامانو وژلو پر وړاندې یې اقدام پورې کړ. په ۱۸۸۵ کال کې د برلین کانګو کنفرانس په ترڅ کې، اروپايي ځواکمنو هېوادونو په افریقا کې  خپلو ګټو سیمې پرته له دې چې قومي یا ژبنۍ پولې په پام کې ونیسي او پرته له دې چې ځورمنو خلکو نظر واخلي، په ډاګه کړي. وروسته له هغه، انګریزانو په نایجریا کې خپل پراخ پرمختګ وکړ او بالاخره د سوکوتو خلافت ته یې ماتې ورکړه. له ۱۹۰۳ کال را وروسته، بریتانیا نږدې د نننۍ ورځې نایجریا ټوله سیمه په کنترول کې درلوده، چې په ۱۹۱۴ کال کې تر یوې واحدې ادارې لاندې سره یو موټې شوه (په ۱۹۱۹ کال کې، د جرمني د پخوانۍ مستعمرې یعنې کامرون یوه برخه له نایجریا سره اضافه شوه).

د بریتانیا په استعمارې دولت کې، د پلور کارټلونو (لکه Unilever، Nestle او Cadbury) د ککاو، زیتون غوړیو او ممپلیو قیموته په مصنوعي ډول ټیټ وساتل، چې له امله یې د نایجریا کرهڼې ته زیان ورساوه، خو له بلې خوا بندرونه او د ریل ګاډي پراخې شبکې هم جوړې شوي. ورځپاڼې، سیاسي ګوندونه، سوداګریزې ټولنې او د لوړو زده کړو انستیتوتونه هم جوړ شول- دا ټول د همدې سترې مستعمرې د کنټرول په خاطر د حاکمو استعمارچیانو د ارادې برخلاف تر سره شول. په ۱۹۴۱ کال کې د افریقا په ختیځ کې د خپلو مبارزو په لړ کې، نایجریايي کنډکونو د محوري ځواکونو (المان، ایټالیا او جاپان) پر وړاندې تر ټولو چټک پوځي پرمختګ کولو سره لومړنۍ ستره بریا تر لاسه کړه. په ۱۹۵۶ کال کې، په نایجریا کې د تیلو څاګانې کشف شوې. له هغه وخت راهیسې، ورانتوب، د تیلو غلا او د سیمه ییزو خلکو له خوا د نفتو ناقانونه او غیرمسلکي تصفیه پر خامو نفتو باندې د نایجر دلتا د ککړوالي لامل وګرځېد.

نایجریا په ۱۹۶۰ کال کې خپلواکي واخیسته. له ۱۹۶۷ تر ۱۹۷۰ کال پورې، د «بیافرا جګړې» په سویل ختیځ کې اور واخیست، چې د موډرن زمانې یو له تر ټولو بد بشري فجایع په کې رامنځته شوې. له دری لسیزو ډیکټاوري نظام وروسته، نایجریا په ۱۹۹۹ کال کې د امریکا د موډل له مخې پر یوه فډرال دیموکراتیک جمهوریت باندې بدل شو. څلور کلنې ټولټاکنې د «نا رڼو» ټولټاکنو په توګه تل له ګوتنیونو سره مخ وي. خو بیا هم، د ولسمشرۍ په ماڼۍ یعنې اسو راک کې د واک سپارل په ۲۰۰۷، ۲۰۱۰، ۲۰۱۵ او ۲۰۲۳ کال کې په سوله ییزه توګه تر سره شو، چې په دې سره نایجریا په سیمه کې یو له څو معدود باثباته دیموکراسیو څخه شمېرل کېږي. د دې هېواد په لویدیځ کې په ۲۰۱۴ کال کې د بوکو حرام اړودوړ چې په لویدیځ کې یې زیات پام ځان ته را واړاوه، د نایجریا او د هغه د ګاونډیو د یوموټي کارکړنې له امله سره وپاشل شو. د لاګوس په بېوزله سیمو کې د ایبولا اوبا له پراختیا څخه په همغه کال کې د کړکېچ په مسلکي مدیریت سره مخه ونیول شوه. په دې وروستیو کلونو کې په نایجریا کې د موسیقي او فلم صنعت پراختیا موندلې ده. په خپلو سترو تصفیه خونو سره، دا هېواد د ۲۰۲۴ کال د جنوري له میاشتې را وروسته هڅه کوي تر څو خپل اوومه تیل په هېواد کې دننه په مسلکي توګه سره استخراج او تصفیه کړي.

تر ټولو ستره امنیتي ستونزه بې شمېره انسان تښتوونه ده، ۳۸سلنه نایجریایان په شخصي توګه د تښتوونې قربانیان دي. په ۲۰۲۳ کال کې د ناڅاپانه اقتصادي چرخش له امله، د نایجریا ۶۴ سلنه خلک وږي دي یا نه شي کولای چې خپلې لومړنۍ اړتیاووې پوره کړي. ۷۸ سلنه خلک د ولسمشر ټینوبو کار د «ضعیف» یا «ډېر ضعیف» په توګه ارزوي.

مخکې له تاریخ

له وسایلو کارو اخیستونکي اشولي لرغوني انسانان ښايي له میلاد څخه شاوخوا ۷۸۰۰۰۰ تر ۱۲۶۰۰۰ کلونو پورې په ټوله لویدیځه افریقا کې مېشت شوي وي.

له میلاد څخه ۶۱۰۰۰ کاله وړاندې، د لویدیځې افریقا د ډبرو د عصر خلکو ښايي د لویدیځ سوډان ساوانا سیمې ته کډه کړې وي، او له میلاد څخه ۲۵۰۰۰ کاله وړاندې ښايي هغوی لویدیځې افریقا په څنډو کې مېشتېدنه پیل کړې وي.

له میلاد څخه ۲۰۰۰۰ نه تر ۱۲۰۰۰ کاله وړاندې یوه ډېره وچه اوګولي دوره رامنځته شوه. له میلاد څخه ۱۵۰۰۰ کاله وړاندې، د ډبرو د عصر د لویدیځې افریقا د خلکو د هستوګنو شمېر د مرطوبې هوا د زیاتوالي، د لویدیځې افریقا د ځنګلونو د زیاتوالي او او د ښکارځنو افریقایانو له خوا د هستوګنو په جوړیدو سره را کم شو. خو د ایو ایلیرو خلکو بیا د نایجریا په ایو ایلیرو کې له میلاد څخه تر ۱۳۰۰۰ کال پورې خپل ژوند ته هلته ادامه ورکړه.

د ډبرو د زمانې د وروستۍ نیمايي دورې خلکو چې له ماکرولیټ څخه یې کار اخیسته او د افریقا له مرکز څخه د لویدیځې مرکزي افریقا او تر لویدیځې افریقا پورې پراته وو، د ډبرو د زماني د وروستۍ دورې د خلکو له خوا چې له ماکرولیټ څخه یې کار اخیست له مرکزي افریقا څخه لویدیځې افریقا ته وشړل شول. وروسته له هغه چې له میلاد څخه ۱۰۰۰ کاله وړاندې هغوی هلته تاب راوړ یا هم له میلاد څخه ۱۵۰۰ کاله وروسته، د لویدیځې افریقا پاتې ښکارځن را ټولوونکي زیات شول او د لویدیځې افریقا د بزګرانو په سترو ډلو کې سره ګډ شول.