دحکمت ماڼۍ (بیت الحکمة)

یت الحکمه (په عربي ژبه: بيت الحكمة، په رومي: Bayt al-Ḥikmah)، چې د بغداد د ستر کتابتون په نوم هم پېژندل کېږي، په بغداد کې د عباسي خلافت ستره عامه اکادمي او فکري مرکز او د اسلام د طلايي دوران په بهیر کې د نړۍ له سترو عامه کتابتونونو څخه وه. بیت الحکمه یا د خلیفه هارون الرشید د ټولګو لپاره د یو کتابتون په توګه د اتمې پېړۍ په وروستیو کې تاسیس شوې وه یا هم یوه خصوصي ټولګه وه چې د المنصور (واکمني. ۷۵۴-۷۷۵) له‌خوا د عربي ژبې د نادرو کتابونو او شعري ټولګو لپاره جوړه شوې وه. چې د خلیفه ال-مامون د واکمنۍ پر مهال په یوه عامه اکادمۍ او کتابتون بدله شوه.

بیت الحکمه او محتویات یې په ۱۲۵۸ کال کې د بغداد په محاصره کې له‌منځه لاړل او د لرغونپوهنې لږ نسبي شواهد ترې پاتې شول، داسې چې په دې تړاو ترلاسه شوي ډېری اثار د هغه وخت د معاصرو پوهانو لکه ال-طبري او ابن الندیم دي.

مخینه

بیت الحکمه د عباسي خلافت پر مهال د ژباړې د ستر غورځنګ د یوې برخې په توګه موجود و، چې له یوناني او سریاني څخه يې اثار عربي ژبې ته ژباړل، خو دا امکان نه لري چې بیت الحکمه به دې دغه ډول کارونو د یوازیني مرکز په توګه موجود و. ځکه د ژباړې سترې هڅې په قاهره او دمشق کې ان د بیت الحکمې د جوړېدلو له وړاندیز څخه مخکې ترسره شوې وې. د ژباړې دې غورځنګ په اسلامي نړۍ کې د هغو اصلي څېړنو په ژباړه بېړه وکړه چې د یوناني، فارسي او هندي ژبو له سرچینو يې متنونو ته لاس‌رسی درلود. د وخت په بهیر کې د مسلمانانو لومړني موجودیت تل د کتابتون له بنسټ سره اړیکه لرله چې نه یوازې د تعقیب یو میکانیزم و بلکې په نسبي ډول د ټول انسانیت لپاره د عقل او فکري میراث یوه زېرمه وه. د اسلامي/عربي ساینس د تعقیب لپاره د ریاضیاتو، سازمان شویو مطالعاتو، ستورپوهنې، فلسفې او طب په برخه کې په پراخو څېړنو کې زیاتوالی راغی. دغه علمي غورځنګ ډېرو او تازه ژباړو ته تقاضا رامنځته کړه.

بیت الحکمه بغداد ته د عربي، فارسي او نورې اسلامي نړۍ د علماوو د دوامداره جریان له امله د عباسي خلافت د پلازمېنې په توګه خپل موقعیت ممکن کړ. دا په بغدااد کې د ۸مې او ۹مې پېړۍ تر منځ د الجاحز، الکندي او د نورو تر منځ غزالي په څېر زیاتو سترو علماوو له زده‌کړو څخه ښکاري چې ټولو د یوې فعاله علمي ټولنې په رامنځته کولو کې ونډه اخیستې وه، چې په بغداد کې يې د رسمي اکادمۍ موجودیت ته له پام پرته ګڼ شمېر مخکښ اثار تولید کړل. فلسفه، ریاضیات، طب، ستورپوهنه او د نور فزیک هغه علمي څانګې وې چې له بیت الحکمه سره همکارو پوهانو په کې ونډه لرله خو د هغوی کار یوازې په یادو برخو کې محدود نه و. د دغې کتابتون لومړنی نوم خزانة الحکمه (په لفظي توګه «د حکمتونو زېرمه»)، چې د نادرو کتابونو او اشعارو د ساتنې د ځای په توګه يې له فعالیت څخه اخیستل شوی و او د ویجاړېدلو تر مهاله دا د بیت الحکمه اصلي دنده وه. لیکوالان، ژباړونکي، مولفان، ساینس پوهان، کاتبان او نور هره ورځ په بیت الحکمه کې د لیکلو، ژباړلو، بحثونو، لوستلو او خبرو اترو لپاره راټولېدل. د حکمت په دې کور کې بېلابېل اسناد او کتابونه په څوګونو علمي مفاهیمو کې فلسفي موضوعات او وړاندیزونه په بېلابېلو ژبو وژباړل شول.  

تاریخچه

اصلي سرچینې او بنسټ  

د ۴مې تر ۷مې پېړۍ په بهیر کې د عربي ژبې کار یا نوی پیل شوی و یا هم د یوناني کېدلو له دورې څخه را انتقال شوی. د کلاسیک حکمت د زده‌کړې او لېږد په مرکزونو کې د نصیبین ښوونځۍ او وروسته د ادسا/الرها ښوونځی او وروسته د ګندي شاپور نامتو روغتون او طبي اکادمي په کې شامل وو؛ په کتابتونو کې د اسکندریې کتابتون او د قسطنطنیې سترواکۍ کتابتون شامل و؛ د ژباړې او زده‌کړې نورو مرکزونو په مرو، سالونیک، نیشاپور او تیسفون کې د هغې سیمې په سویلې سیمه کې فعالیت درلود چې وروسته بغداد شو.  

د امویانو د واکمنۍ په وخت کې لومړي معاویه په دمشق کې د کتابونو د ټولګې په راټولولو پیل وکړ. وروسته یې یو کتابتون جوړ کړ چې د «بیت الحکمه» په نوم یادیده. هغه کتابونه چې د طب، کیمیا، فزیک، ریاضیاتو، ستورپوهنې او نورو څانګو په برخه کې په یوناني، لاتیني او فارسي ژبو لیکل شوي و په هم‌هغه وخت کې د مسلمانانو پوهانو له‌خوا راټول او وژباړل شول. امویانو همدارنګه د کاغذ جوړونې تخنیکونه له چینایانو څخه ځانته تخصیص کړل او د هغوی تر واکمنۍ لاندې له ډېرو لرغونو فکری مرکزونو سره یوځای شول چې ګڼ شمېر مسیحي او پارسي پوهان یې د عربي ژبې اثارو د ژباړې او د نوې پوهې د پراختیا لپاره په کار وګومارل. دا هغه اساسي عناصر وو چې په مستقیم ډول يې په عربي نړۍ کې د پوهې په سپړېدلو/وده کې مرسته وکړه.  

اموي کورنۍ په ۷۵۰ کال کې په اسلامي سترواکۍ د واکمنې کرړې په توګه د عباسي کورنۍ ځای ناستې شوه او په ۷۶۲ کال کې خلیفه المنصور (واکمني. ۷۵۴-۷۷۵) بغداد جوړ کړ او هغه یې د دمشق پر ځای خپله پلازمېنه کړ. د بغداد موقعیت او ګڼ ملیتي نفوس يې د یو سوداګریز او باثباته فکري مرکز لپاره یو مناسب ځای و. د عباسیانو کورنۍ فارسي ته ډېر پیاوړی تمایل درلود او له ساساني سترواکۍ څخه يې ډېری طریقې خپلې کړې چې له ډلې يې د خارجي اثارو ژباړه یادولی شو خو له دغې توپیر سره چې اوس یې متنونه په عربي ژبه ژباړل کېدل. المنصور د دې موخې لپاره د ساساني سترواکۍ له یو شاهي کتابتون څخه په نمونه اخیستلو په ماڼۍ کې یو کتابتون جو کړ او په هغه کې له کارکوونکو روښانفکرانو څخه یې سیاسي او اقتصادي ملاتړ وکړ. هغه همدارنګه له هند او نورو ځایونو څخه د علماوو پلاوي راوبلل تر څو د ریاضیاتو او ستورپوهنې په برخه کې له نوي عباسي دربار سره خپله پوهه شریکه کړي.

په عباسي سترواکۍ کې ډېری خارجي اثار له یوناني، چیني، سانسکریت، فارسي او سریاني ژبو څخه عربي ژبې ته وژباړل شول. د ژباړې غورځنګ د خلیفه هارون الرشید د واکمنۍ پر مهال ډېر زور واخیست، ځکه هغه د خپل سلف /مخکیني مشر په څېر له شعر او ادب سره ډېره مینه لرله. په اصل کې متنونه د طب، ریاضیاتو او ستورپوهنې په اړه و؛ خو نورې څانګې په ځانګړي ډول فلسفه هم ډېر زر وڅارل شوه. د الرشید کتابتون د حکمت د کور مستقیم سلف و، چې د بیت الحکمه په نوم یا د تاریخ پوه القفطي په وینا د خزانتۀ کتوب الحکمه (د «حکمت د کتابونو زېرمې» لپاره عربي کلیمه) په نوم هم پېژندل کېده.