په ترکیه کې یهود ستېزي

په ترکیه کې یهود ستېزي (یهودیت ترهه) د ترکیې په جمهوریت کې د یهودانو ضد اقداماتو او همدارنګه د یهودیت ضد لیدلورو او باورونو ترویج ته نغوته کوي.

وګړیز جوړښت

څه باندې ۲۴۰۰ کلونه کېږي چې یهودان د عثماني سترواکۍ څخه را نیولې تر معاصرې ترکیې پورې په دغه قلمرو کې ژوند کوي. په پیل کې کې د دغې سیمې یهودي وګړي رومانیوت یهودان و چې یوناني ریښه یې لرله، خو وروسته په کې سفاردي یهودان هم ورګډ شول چې د پنځلسمې پېړۍ پر مهال په هسپانیا کې د عقایدو د څارنې او همدارنګه د ځورونو له امله له ایبریا څخه عثماني سترواکۍ ته کډه شول.

له دې سره چې په ۲۰۰۹ زکال کې د ترکیې د وګړو له ۰.۰۳٪ څخه لږ برخه وګړي یهودان و، خو لا هم د ترکیې جمهوریت په اسلامي نړۍ کې د بل هر هېواد په پرتله لویو یهودي ټولنو ته ځای ورکړی دی. په دغه کال کې په ترکیه کې د یهودانو شمېر ۲۳۰۰۰ تنه و. ډیری دغه یهودان په استانبول کې ژوند کوي. یهودان په دغه هېواد کې ۲۳ فعالې کنیسې لري چې یوازې ۱۶ یې په استانبول کې دي. له تاریخي پلوه د عثماني سترواکۍ پر مهال د یهودانو شمېر د نوولسمې پېړۍ په وروستیو کې خپل اوج ته ورسېد چې دغه مهال یې شمېر ۵۰۰ زره تنه وو او نیمايي له دغو څخه د ترکیې د معاصر جمهوریت په قلمرو کې ژوند کاوه.

له دې سره چې یهودان د دغه هېواد د نن ورځې د نفوسو ډېره کوچنۍ برخه جوړوي، خو بیا هم د ترکانو ترمنځ یهودیت ضد احساسات په بشپړه توګه شتون لري. په ترکیه کې د اسرائیلو په سیاستونو باندې نیوکې د یهود ستېزۍ اړوند د عامه احساساتو په جوړونکې سنتي وسیلې اوښتې دي.

له ۲۰۰۹ زکال راهیسې په دغه هېواد کې د یهودو په نفوسو کې کمښت ثبت شوی دی. د ۲۰۱۰ زکال په سپټمبر میاشت کې د هغو شمېر ۱۷۰۰۰ تنو ته راکم شو، ځکه چې ډېری دغو یهودانو د یو شمېر پېښو له امله لکه په ۲۰۰۶ زکال کې د لبنان د جګړې، له ۲۰۰۸ زکال څخه تر ۲۰۰۹ زکال پورې د غزې د جګړې او د ۲۰۱۰ زکال په مۍ میاشت کې غزې ته په مرستې رسونکي کاروان باندې د غزې د کلابند کوونکو اسرائیلي کمانډو سمندري ځواکونو د برید له امله چې ۹ ترکي وګړي هم په کې ووژل شول؛ د یهودیت ضد احساساتو له امله اسرائیلو ته کډه کړې ده.

په ترکیه کې د یهودانو تاریخي وضعیت

په عثماني سترواکۍ کې یهودان او یهود ستېزي

د اسلامي قوانینو له مخې، یهودانو په عثماني سترواکۍ کې د ذمیانو ځایګی درلود، دا په دې معنی و چې هغوی د مسلمانانو تابع و. ورته مهال دغه ذمي وضعیت د هغوی شخصي خوندیتوب او دیني آزادي نه تضمین کوله. همدا و چې دغې چارې په عثماني ترکیه کې د یهود ستېزۍ مخه وه نه نیوله.

د وینې بهونې اړوند د عثمانیانو په دوره کې لومړنی تور په پنځلسمه پېړۍ کې د سلطان دویم محمد د واکمنۍ پر مهال په یهودانو ولګول شو؛ ګویا دا چې هغوی په خپلو دیني مراسمو (شومو مراسمو) کې د یهودانو د قرباني کولو پر ځای غیریهودي وګړي تښتولي او هغوی یې قرباني کړي دي (د یو شمېر نورو منابعو له مخې د ۱۶مې پېړۍ په پیل کې). ورپسې په ۱۴۹۲ زکال کې له هسپانیا څخه د یهودانو د ټولیزې کډوالۍ سربېره هم ډیر لږ شمېر دغه ډول خوني افتراوو شتون درلود چې په معمول ډول د عثماني چارواکو له خوا محکومېدلې. یو شمېر یهودي منابع هم د سلطان څلورم مراد د واکمنۍ پر مهال د وینې بهولو افتراوو ته اشاره کوي. له همدې امله سلطان دویم محمد داسې سلطنتي فرمان صادر کړ چې په عثماني سترواکۍ کې لومړنی دغه ډول فرمان و او امر یې وکړ چې د وینې بهونې د تور اړوند موارد دې د دغه هېواد په تر ټولو عالي شورا یا دیوان کې و ارزول شي.

په ټولیزه توګه له لویدیځې اروپا څخه د یهودانو کډوالي د عثماني سترواکۍ له هرکلي سره مخ شوه. په ۱۵۵۳ زکال کې پاچا لوی سلیمان د خپل ډاکټر او سلاکار، موسی هارون په مشوره د دویم محمد فرمانونه تائید کړل چې سیمه ئیز محاکم یې د یهودانو په دیني مراسمو کې د وژنو د دوسیو له څېړنو منع کول. هغه همدارنګه د  پاپ څلورم پل هغه غوښتنه رد کړه چې ګویا د انکونا یهودان دې د څېړنو په موخه دوی ته وسپاري.

د ترکیې په جمهوریت کې

په ۱۹۲۳ زکال کې هغه مهال چې د ترکیې جمهوریت اعلان شو، په ترکیه کې ۲۰۰ زرو یهودانو ژوند کاوه چې له دغې شمېرې څخه یوازې ۱۰۰ زره یې په استانبول کې مېشت و. یهودانو ته مدني برابري ورکړل شوه، خو له دې سره هم د یهودانو ترور او ځورونو دوی کډوالۍ ته اړ کړل او له امله یې شمېر ۱۰ چنده راکم شو.

په ۱۹۲۰ زکال کې د مصطفی کمال اتاترک د رژیم مخالفینو یو یهودستېزانه کمپاین پیل کړ او د یهودیت ضد کلاسیکو عباراتو له کارولو سربېره یې دا ادعا وکړه چې یهودانو د ترکیې د خپلواکۍ په جګړه کې د یونان له ګټو ملاتړ کړی او ممنوعه سیمې یې په ناقانونه توګه غصب کړې دي. دغه کمپاین پراخ عامه ملاتړ ترلاسه نه کړ او د مصطفي کمال د رژیم له خوا له تثبیت وروسته ودرول شو. په همدغه دوره کې دولت یهودي ټولنه اړ کړه چې قومي اقلیتونو ته ورکړل شوې کلتوري کورواکي له پامه وغورځوي او په دې سره یې له لوزان هوکړې سرغړونه کړه، په داسې حال کې چې دا د مصطفی کمال د رژیم یوه ټولیزه ځانګړنه وه چې د نورو سربېره یې ارمنیان او کردان هم تر اغېز لاندې راوړل.

په معاصره ترکیه کې

په ترکیه کې د یهود ستېزۍ اصلي ایډیالوژیکې سرچینې اسلام پالنه، کین اړخي صهیونېست ضد باورونه او ملت پالونکې ښي اړخې سخت دریځي جوړوي. ترکي روڼ آندي تل په خپلو دریځونو کې د فلسطین پلویان او د اسرائیلو مخالفین پاتې شوې دي. په داسې حال کې چې د ترکیې د غیرمذهبي وګړو ترمنځ د منځني ختیځ بحث تل په یهود ستېزۍ اوړي. ترکي څېړونکې نفس څرګندوي چې یهودیت ضد بهیرونه د ترکیې په سیاست کې شامل نه دي، په داسې حال کې چې ترکي یهودانو ته په ترکي ټولنه کې د بهرنیانو په سترګه کتل کېږي. په بل عبارت د ترکیې یهودان یو سیمه ئیز ګواښ نه ګڼل کېږي، خو د اړوندو نړیوالو کړکېچونو له امله هغوی ته هم د غیربومي شکمنو کسانو په سترګه کتل کېږي.

د ملت پالونکو یهود ستېزي او له نازیانو سره همدردي

د ۲۰۰۵ زکال د مارچ میاشتې په وروستیو کې د لویدیځو رسنیو پام په ترکیې کې دغه واقعیت ځانته جلب کړ چې د اډولف هېټلر اثر، زما جګړه، د ۲۰۰۵ زکال په لومړیو دوو میاشتو کې د ډېرو پلورل شوو کتابونو په کتار کې څلورم ځای درلود. د هغو ټیټې بیې (۴.۵ ډالر) دغه کتاب ټولو ته د لاسرسي وړ وګرځاوه او له امله یې له ۵۰ زرو څخه تر ۱۰۰ زرو نسخې وپلورل شوې. له همدې امله ترکي ټولنپوه او د سیاسي چارو شنونکی ډوګو ارګیل څرګندوي چې «په اروپا کې خښ شوی نازېسم بیاځلي په ترکیه کې را ژوندی کېږي».

د ۲۰۱۰ زکال په جون میاشت کې د اسرائیلو پر ضد یو لړ لاریونونو پر مهال لاریون کوونکو د نازیانو له سمبولونو او شعارونو ګټنه وکړه او د اډولف هېټلر ستاینه یې کوله.

د یهودانو پر ضد تاوتریخوالي

د شلمې پېړۍ له پای څخه د یوویشتمې پېړۍ تر لومړیو پورې د یهودانو ضد درې ترهګریز بریدونه ترسره شول. په دریو واړو مواردو کې برید کوونکو په استانبول کې د نیوشالوم په نامه د یهودانو لویه کنیسه په نښه کړه.

د ۱۹۸۶ زکال د سپټمبر په ۶مه نېټه فلسطیني ابو نېدال سازمان ته اړوند یو ترهګر د سبت یهودي مراسمو پر مهال په نیوشالوم کنیسه کې په راغونډو شوو کسانو ډزې وکړې چې له امله یې ۲۳ یهودان مړه او ۶ تنه نور ټپیان شول.