د بیزانس سترواکي

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

د بیزانس سترواکي چې د ختیځ روم سترواکي یا بېزانتایم په نوم هم یادېږي، په ختیځو ولایتونو کې د لرغونو پېړیو په وروستیو او منځنیو پېړیو په ترڅ کې د روم سترواکۍ دوام و چې قسطنطنیه یې پلازمېنه وه. دا سترواکي په پنځمه پېړۍ کې د لویدیځ روم د سترواکۍ له ټوټې کېدو او نسکورېدو نه را منځ ته شوه او د عثماني سترواکۍ له خوا په ۱۴۵۳ ز کال کې د قسطنطنیه تر سقوط پورې یې د نورو زرو کلونو لپاره دوام وکړ. په خپل اوږده شتون کې، دا سترواکي په اروپا کې د لوی اقتصادي، د کلتوري او نظامي ځواک په توګه لیدل کېده.

"د بیزانس سترواکۍ" اصطلاح، د هغې د سلطنت له پای نه وروسته رامنځته شوه، چې خپلو اتباعو یې هغه په ساده توګه د روم سترواکي (د منځنیو پېړیو په یوناني ژبه کې: Βασιλεία Ῥωμαίων، په رومي ژبه کې: Basileía Rhōmaíōn) یا رومانیا (د منځنیو پېړیو په یوناني ژبه کې: Ῥωμανία) په نومونو یادوله او دوی خپل ځانه ته د رومیانو (Romans) چې (د منځنیو پېړیو په یوناني ژبه کې: Ῥωμαῖοι او په رومي ژبه کې: Rhōmaîoi) په توګه یادوله چې دا اصطلاح د عثمانیانو په دوره کې یونانیانو خپل ځان ته کاروله. که څه هم د روم دولت دوام وکړ او خپل دودونه یې وساتل، معاصر تاریخ پوهان بیزانس د هغه له پخوانۍ بڼې نه توپیر کوي، ځکه چې بیزانس په قسطنطنیه کې متمرکز و، د لاتیني دود پرځای یوناني دود ته ورته و او د ختیځ ارتودوکس عیسویت یې له ځانګړتیاوو نه و.  

ډېرې پېښې د څلورمې پېړۍ نه تر شپږمې پیړۍ پورې د لېږد دوره په ګوته کوي چې په ترڅ کې یې د روم سترواکۍ ختیځه یوناني ژبه او لوېدیځه لاتین ژبه جلا شوې. لومړي کانستنتین (۳۲۴ – ۳۳۷) دا سترواکي بېرته منظمه او قسطنطنیه یې د هغې نوې پلازمېنه و ټاکله او عیسوي دین ته یې قانوني بڼه ورکړه. د لومړي تیودوسیس (۳۷۹ – ۳۹۵) تر واک لاندې، عیسویت د دولتي دین په توګه و ټاکل شو او نورې دیني لارښوونې منع شوې. د هیراکلیوس (۶۱۰ – ۶۴۱) د واکمنۍ په دوران کې، د سترواکۍ پوځي او اداري جوړښت له سره تنظیم شو او یوناني ژبه د لاتیني ژبې پر ځای د رسمي کړنو لپاره و ټاکل شوه.

د زوال او رغېدنې په څو پړاوونو کې د سترواکې پولې له نوساناتو سره مخامخ شوې. د لومړي جستینین (۵۲۷ – ۵۶۵) د واک په موده کې، د تاریخي روم د مدیترانې لوېديځ ساحل، شمالي افریقا، ایټالیا او روم د بېرته نیولو وروسته، سترواکي خپلې لویې پراختیا ته ورسېده چې د دوو نورو پېړیو لپاره یې یادې سیمې و ساتلې. د ۶۰۲ او ۶۲۸ز کلونو تر منځ د بیزانس او ساسانیانو جګړو د سترواکۍ سرچینې ختمې کړې او د اوومې پېړۍ په لومړیو کې د مسلمانانو د فتوحاتو په ترڅ کې یې خپل بډایه ولایتونه، لکه: مصر او سوریه راشېدینو خلیفه ګانو ته له لاسه ورکړل. وروسته له هغه يې په ۶۹۸ ز کال کې شمالي افریقا امویانو ته له لاسه ورکړه.

د مقدونیې د کورنۍ د واک په دوران کې (له ۱۰ نه تر ۱۱ پېړۍ پورې) سترواکي یو ځل بیا پراخه شوه او دوه پېړي اوږد مقدونیایې رنسانس یې تجربه کړ، چې سلجوقي ترکانو ته د آسیا د کوچنۍ برخې په بایللو سره د ۱۰۷۱ ز کال د ملازګرد له جګړې وروسته پای ته ورسېد. دې جګړې ترکانو ته په اناتولیا کې د ځای پر ځای کېدو لاره هواره کړه. د کومینیني د رغېدنې په ترڅ کې سترواکي یو ځل بیا و رغېده او قسطنطنیه په ۱۲ مه پېړۍ کې په اروپا کې ترټولو لوی او شتمن ښار ګڼل کېده. سترواکۍ ته د څلورمې صلیبي جګړې پرمهال هغه وخت مرګونی ګوزار ورکړل شو، چې په ۱۲۰۴ز کې قسطنطنیه له واکه وغورځول شوه او هغه سیمې چې پخوا د سترواکۍ تر واک لاندې وې، د بیزانس یوناني او لاتیني سلطنتونو د سیالیو تر منځ ووېشل شوې.

که څه هم په ۱۲۶۱ز کال کې قسطنطنیه بېرته ورغېده، خو د بیزانس سترواکي د خپل شتون په وروستیو دوو پېړیو کې په سیمه کې د کوچنیو سیالانو په توګه پاتې شوه. د ۱۴ او ۱۵ پېړیو په اوږدو کې یې پاتې سیمې په تدریجي ډول له عثمانيانو سره په جګړو کې له عثماني سترواکۍ سره یوځای شوې. د بیزانس سترواکي په ۱۴۵۳ ز کال کې د عثماني سترواکۍ له خو د قسطنطنیې په فتحې سره پای ته ورسېده. د ترېبیزاند سترواکي اته کاله وروسته د ۱۴۶۱ ز کال په کلابندۍ کې فتحه شوه. د تیودورو سلطنت چې وروستی ځای ناستی دولت و،  په ۱۴۷۵ ز کال کې د عثمانیانو له خوا فتح شو.

نوم اېښودنه[سمول]

د روم د سترواکۍ د وروستیو کلونو د نومولو لپاره د "بیزانس یا Byzantine " د اصطلاح لومړۍ کارونه د سترواکۍ له ړنګېدو نه ۱۰۴ کاله وروسته په ۱۵۵۷ ز کال کې هغه وخت وکارول شوه چې الماني تاریخ لیکونکي هیرونیموس وولف خپل اثر Corpus Historiæ Byzantinæ چې د تاریخي سرچینو یوه ټولګه ګڼل کېږې، خپور کړ. دا اصطلاح، د "بیزانتیم یا Byzantium" نه اخستل شوې ده، چې د هغه ښار نوم دی چې کانستنتین د روم په پرېښودلو سره د خپلې پلازمېنې په توګه و ټاکه او د قسطنطنیه په نوي نوم سره له سره ورغول شو. له دې وروسته د ښار زوړ نوم د تاریخي یا شاعرانه لیکنو نه پرته، ډېر لږ کارول کېده. په ۱۶۴۸ ز کال کې د Byzantine du Louvre (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae) خپرونې او په ۱۶۸۰ ز کال کې د شارل دو کانج Historia Byzantina  اثر د Byzantine کارونه، د فرانسوي لیکوالانو، لکه : مونتسکیو تر منځ نوره هم مشهوره کړه، خو په لوېدیځه نړۍ کې دا اصطلاح د ۱۹مې پېړۍ تر نمیایې پورې په عمومي ډول نه کاورل کېده.[۱][۲]

د بیزانس سترواکي خپلو اوسیدونکو ته د " Roman Empire " یا د روم سترواکي  یا " Empire of the Romans " یا د رومیانو سترواکي (په لاتیني ژبه کې: Imperium Romanum, Imperium Romanorum ؛ د منځنیو پېړیو په یوناني ژبه کې: Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων, Ἀρχὴ τῶν Ῥωμαίων، په رومي ژبه کې: Basileia tōn Rhōmaiōn, Archē tōn Rhōmaiōn)، د روم جمهوریت یا the Roman Republic (په لاتیني ژبه کې: Res Publica Romana؛ د منځنیو پېړیو په یوناني ژبه کې: Πολιτεία τῶν Ῥωμαίω، په رومي ژبه کې: Politeia tōn Rhōmaiōn) یا په یوناني ژبه کې Rhōmais (د منځنیو پېړیو په یوناني ژبه کې: Ῥωμαΐς) په نوم یادېده. اوسیدونکو یې ځان ته رومیوی یا Romaioi ویل او ان د ۱۹ مې پېړۍ په وروستیو کې یونانیانو په عمومي ډول اوسني یونان ته د رومیکا "رومیک" یا Romaiika "Romaic". نوم اخیست. له ۱۲۰۴ز کال نه وروسته، کله چې د بیزانس سترواکي تر ډېرې کچې یوازې یوناني ولایتونو ته محدوده شوه، د هیلینیس یا Hellenes اصطلاح ډېره کارول کېده.   [۳][۴][۵]

لکه څرنګه چې د خپل تاریخ په ډېری برخه کې د بیزانس سترواکۍ څو قبیلوي ځانګړتیا درلوده او د رومانو - هیلینیستیک دودونه یې ساتلي وو، د لوېدیځ او شمالي معاصرو برخو پر بنسټ ډېری په یوناني ځانګړتیا سره و پېژندل شوه. د لیبري کارولینی اثر چې په ۷۹۰ لسیزه کې خپور شو، "د یونانیانو سترواکۍ" (لاتیني: Imperium Graecorum) اصطلاح يې د لومړی ځل لپاره یاده کړه او Imperator Graecorum  یا سترواک ګریکورم (د یونان سترواک) یو ډول سپکاوی و چې په لومړي ځل په رسمي ډول دیارلسم پوپ جان ته و کارول شو، چې د منځنیو پېړیو لوېدیځو سرچینو وروسته هغې ته په دې ډول اشاره کول پیل کړل. دا د دې لپاره ترسره شو، چې د فرانکس سترواکۍ ته یوشان شاهي وقار را منځ ته کړي چې وروسته د مقدس روم د سترواکۍ په نوم و پېژندل شو.  [۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳]

په اسلامي او سلاویکي نړۍ کې یې کوم توپیر نه درلود، چې نوموړې سترواکې په مستقیم ډول د روم سترواکۍ د دوام په توګه انګېرل کېږي. د روم سترواکي په لومړیو کې په اسلامي نړۍ کې د روم په نوم پېژندل کېده. د millet-i Rûm یا د روم ملت نوم د عثمانیانو له خو تر ۲۰ پېړۍ پورې کارول کېده چې موخه یې د بیزانس سترواکۍ پخوانیو موضوعاتو، یعنې د عثماني سلطنت په واکمنۍ کې د ارتودوکس عیسویانو ټولنو ته اشاره وه. [۱۴]

سرچینې[سمول]

  1. Fox, What, If Anything, Is a Byzantine?; Rosser 2011, p. 1
  2. Rosser 2011, p. 2.
  3. Cinnamus 1976, p. 240.
  4. Browning 1992, "Introduction", p. xiii: "The Byzantines did not call themselves Byzantines, but Romaioi–Romans. They were well aware of their role as heirs of the Roman Empire, which for many centuries had united under a single government the whole Mediterranean world and much that was outside it."
  5. Nicol, Donald M. (30 December 1967). "The Byzantine View of Western Europe". Greek, Roman, and Byzantine Studies (په انګلیسي ژبه کي). 8 (4): 318. ISSN 2159-3159. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  6. Ahrweiler & Laiou 1998, p. 3; Mango 2002, p. 13.
  7. Gabriel 2002, p. 277.
  8. Ahrweiler & Laiou 1998, p. vii; Davies 1996, p. 245; Gross 1999, p. 45; Lapidge, Blair & Keynes 1998, p. 79; Millar 2006, pp. 2, 15; Moravcsik 1970, pp. 11–12; Ostrogorsky 1969, pp. 28, 146; Browning 1983, p. 113.
  9. Fouracre & Gerberding 1996, p. 345
  10. Norwich, John Julius (1993). Byzantium : the apogee. London: Penguin. د کتاب پاڼې 200. OCLC 30781779. د کتاب نړيواله کره شمېره 0-14-011448-3. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة): "who in turn referred to Otto as 'the august Emperor of the Romans'"
  11. Klein 2004, p. 290 (Note #39); Annales Fuldenses, 389: "Mense lanuario c. epiphaniam Basilii, Graecorum imperatoris, legati cum muneribus et epistolis ad Hludowicum regem Radasbonam venerunt ...".
  12. Fouracre & Gerberding 1996, p. 345: "The Frankish court no longer regarded the Byzantine Empire as holding valid claims of universality'."
  13. Klewitz، ص. 33: Emperor Michael I recognized Charlemagne as an "Emperor". He refused to recognize him as a "Roman Emperor" (a title which Michael reserved for himself and his successors), instead recognizing him as the "Emperor of the Franks".
  14. Tarasov & Milner-Gulland 2004, p. 121; El-Cheikh 2004, p. 22