د "بوټپوهنه" د بڼو تر مېنځ توپير

Content deleted Content added

Inline

د ۱۳:۲۸, ۲۱ جولای ۲۰۱۰ بڼه

دوتنه:504px-Pinguiculagrandiflora1web.jpg

Pinguicula grandiflora

بوټپوهنه د ژونپېوهنې يا بيالوژۍ يوه څانګه ده. په لنډه توګه يو څه داسې تعريف لري: بوټپوهنه د بوټو د ژوند په هکله يوه ساينسي زده کړه ده. د ژونپوهنې د يوې څانګې په توګه ورته د بوټو ساينس يا پوهه او يا هم د بوټوژونپوهنه وايي چې په انګليسي ژبه د بوټاني په نامه يادېږي. پدې زده کړې کې د بوټو زغښت، رغښت يا جوړونې، برار او ودې په هکله بشپړه پوهاوی او په دغو کې د زاتي توپيرونو څېړنې ته هم بوټپوهنه وايي. بوټي پېژندنه د ډول ډول ګلانو،وښښو، سابو، اغزو او د ونو د دغو بوټو د ودې لپاره برابر چاپېريال، څره، اوبه او نور کمياوي موادو په اړه معلومات ورکوي .
بوټپوهنه پخپله په ځان کې د بوټو په هکله ډېرې نورې زده کړې رانغاړي چې په دې کې د بوټو جوړښت، د برار او ودې، د توليداتو، د مېټابوليزم، د لويېدلو او د بوټو د ناروغيو په هکله زده کړې شاملې دي. د بوټو په اړه څېړنه او پوهاوی د قبايلي چاپېريال نه راوتلی دی. ډول ډول بوټي به د څکلو سره يا خوړلو په ذريعه به په نښه او پېژندل کېدل همداو چې د زهري بوټو او درملو پېژندل به ترې کېدل. ځکه هم بوټپوهنه په ساينس کې يوه لرغوني پوهه ده . له هاغه لرغوني وخت نه دبوټپوهنې په څېړنيز ډګر کې لا پراختيا راغلې او د ۵۵۰۰۰۰ شاؤخوا د بوټو خېلونه او ژواندي پکې څېړل شوي.

دبوټپوهنې پرمختګ او اړمنتيا

په ژونپوهنه کې د بل ژوند د بڼې په پرتله, د بوټو په ژوند باندې له بل اړخ نه کتل کېږي . له ماليکيولي ژونپوهنې نه تر ماليکيولر ،زاتپوهنې (جنېټکس) او ژونکيميا (بايوکمسټري) يا کمياوي پولې پورې د ژواندو (اورګانونو) د سلونو، مساماتو، او نورې برخې لکه د ژواندو بدني تړاؤ (اناټومي)سره سره ېې د بوټو ټولشمېرنه او پخپلو ټولګو کې د ژونپوهنې ليدل کېږي. په دغو هر څېړنيزې پولې باندې يو بوټی پوهاند سره د دغو هر يو څان څان ته په خپلو ټولګو کې د وېشنې لپاره فکر وي چې ورته (ټاکسانومي) وايي ، جوړښت ته ېې د بوټي بدني تړاؤ (پلانټ اناټومي ) يا هم ګړنديتوب ته ېې بيا د بوټي پږني حالت (پلانټ فيزيولوژي ) وايي .

په تاريخي لحاظ بوټيپوهنه ټول هاغه څه پخل منځ کې رانغاړي کوم چې پر ځناورو ، يا حيواناتو باندې اړه نلري. پدغو ناځناورو ژواندو کې د فنجای يا (پسکه ) وهونکي ژواندي راځي .( دا په مايکالوجي )څانګه کې لوستل کېږي. (( د بکټريوم، بکټريا ) او د (ويروس) چې بيا د مايکروژونپوهنې پورې تړاؤ لري لوستل کېږي . همداسې په نامه د الګای يو ډول ژواندی دی چې په فيکالوژي کې لوستل يا مطالعه کېږي . ډېری د فنجای (پسکه) ژواندي ، د الګای او نور داسې مکروبونه د بوټېپوهنې سره کوم تړاؤ نه لري خو بيا هم ډېره پاملرنه ورته د بوټيپوهاندو رااوړي . او اکثرآدغه د پسکه وهونکو ژواندي ، الګای ژواندي او بکټريا د بوټي پوهنې په لومړيو تعليمي کورسونو کې رانغاړل شوي وي . د بوټو په اړه تعليم او پوهنه په څو وجو اړينه ده . بوټي په مځکه باندې د ژوند له بنستيزو اړخونو نه يادېږي . بوټي مونږ ته اکسيجن (صفا هوا) ، خواړه ، سپڼسي ،تار يا ريښکۍ ، او دارو درمل جوړوي له همدې نه چې بيا د ژوند بڼه نوره هم پسې د پايښت لپاره سموي . همداسې بوټي کاربون ډای اکسايډ (لوګي)زغمي او په ځانګړې توګه يو ډول زرغون غاز چې ورته وايي د فوټوسنتيسس په وجې. په راتلونکي کې د بوټو په ښه ډول پوهنه به د انسانانو لپاره يو قاطع مسله وي .

په تېره بيا بوټي کاربون ډای آکسايډ هم جذبوي، دا ګاز د فوټوساينتېسز په پروسه کې يو اهم ګاز دی. د بوټو په هکله يوه ښه او بشپړه پېژندنه د انساني ټولنو راتلونکي ته اهم مالومات دي چې ددې سره مونږ پدې توانېدی شو چې:

نړۍ ته خواړه برابر کړو
د ژوند بنسټيزې کړنې وپېژنو
د دارو درملو او د نورو موادو د جوړولو جوګه شو
چاپېريالي بدلونونه وپېژنو

د انسانانو خواړه

په ريښتيا سره ټول خواړه د بوټو نه پلاس راځي. دا يا خو په راسنه توګه له مېوو، بوټو نه جوړ شوو خوړونکو توکو نه او يا هم په غير راسنه توګه د احلي هاغو ځناورو نه پلاس راځي چې په بوټو خوړلو . په بله مانا بوټي د ټولو خواړو بنسټيز دلوهې ځنځير (اشتهايي زنجير) بللی شو، او يا ېې د چاپېريال پوهاندو له اندواند څخه ورته لومړنی ټرافيک لېول. ټوله نړۍ مړولو لپاره اړينه ده چې پدې پوه شو چې څرنګه بوټي خواړه رابرابروي يا له بوټو نه څرنګه خواړه پلاس راځي. همداسې د راتلونکي کهول لپاره د خوړو برابرولو ملاتړ کوي. د بېلګې په توګه... د بوټو د کرنې او پالنې له کبله. ټول بوټي د وګړو لپاره په ګټه نه وي ، ځينې پوچ توکي د کرهڼې لپاره د پاموړ ستونزې بلل کېږي . ددې لپاره دبوټيپوهنې ساينس مونږ ته دا رابرابروي چې د هغو ناوړې اغېزې په نورو بوټو باندې رالږې کړي .که څه هم چې دغه پوچ توکي يا بوټي خپلسري راشنه کېږي کوم چې بيا د چاپېريال لپاره موزر جوړېږي او د چاپېريال دبېرته سمېدو مخ نيوی کوي. در جوته ېې کړۍ چې د پوچ بوټي موده يوه نسبي مفکوره ده او په پراخه توګه داسې راپېژندل شوې ده چې دا پوچ بوټی ساده خو ډېر پياوړی بريالی وي. بوټتوکمپوهنه د بوټو او خلکو تر مېنځ د همدې او يا بل ډول اړيکو زده کړه ده.

د ژوند بنسټيزه کړنې

بوټي هاغه وړ ژواندي دي چې د ژوندانه د بنسټيزو کړنو څېړنې (لکه د سلولونو وېش، او د پروټينو جوړښت) پرې پرته د کومې خرخشې او ستونزمنې ټاکنې سرته رسي، خو د ژويو او انسانانو په هکله د څېړنې پر وخت دېر ځله اخلاقي پوښتنې رامېنځ ته کېدای شي کوم چې د څېړنې مخنيوی هم کوي. پدې هکله لويه بېلګه د ګرېګور مېنډل څېړنې دي. نوموړي ساينسپوه د نخود د بوټي په هکله د څېړنو په لار کې د جنېټيکي قوانينو بنسټ کېښود. د کومې پوهې بنسټ چې مېنډل ايښی دی هغه د بوټپوهنې نه پرته ناشونی وه. ددې تر څنګ باربارا مک کلېنټوک د جوارو د بوټي په هکله د څېړنې په پايله کې ټوپوهونکي جينونه يا جمپېنګ جينونه راجوت کړل. همداسې نورې بوټپوهنيزې بېلګې هم شته چې د هغوي په هکله څېړنې د ساينس په ډګر کې ډېرو نورو پوښتنو ته ځواب وييلی او د لا نور پوهاوي لاره يې هواره کړې.

دارو درمل

داسې ډېر طبي، نشيي او د ښه وخت تېردونکي دارو درمل لکه د چرسو بوټی، کافي او نيکوټين نېغ په نېغه د بوټو نه لاس ته راځي. اسپرين يو بل داسې مثال دی کوم چې په اصل کې د ولې د ونې ډډ نه په لاس راځي او د درمل جوړونې کړنو وروسته د درملو په توګه کارېږي. داسې ډېرې ناروغۍ دي چې د ډېرو ارزښمنو درملنو سبب يې بوټي دي او لا نوره تمه هم ده چې د همدې بوټو نه به لانورې لاس ته راوړنې هم رامېنځ ته شي. نامتو پارونکي دارو لکه کافي، چاکلېټ، تمباکو او چای دا ټول له بوټو نه لاس ته راځي. ډېري الکولي څښاکونه د ډول ډول بوټو لکه د اوربشو او انګورو د تومنه (تخمير) کولو وروسته جوړېږي.

بوټي مونږ ته ډېر طبعي توکي رابرابروي ، لکه پومبه ، لرګي، کاغذ، سپين کتان (سپڼسي) ،د سابو غوړي او هم ځينې ډول رسۍ او ربړ . د توت د بوټو د کرلو پرته د ورېښمو ترلاسه کېدل به ناشونی وي، دا ځکه چې د ورېښمو چينجی د توت په بوټو کې ښه روزل کېږي. پدې وروستيو کې ګني، سويا او نور هغه بوټي چې په لويه کچه په ځان کې د تومنې وړ شکره او يا هم غوړي لري دژواکي-سونګتوکو د سرچینې په توګه کارېدلي، او د انرژۍ همدا سرچينې د فوسل سونګتوکو لپاره اهم الترنتيفونه ګڼل کېږي. ژونډيزل هم وګورۍ.

چاپېرياليز بدلونونه

د بوټو په مرسته مونږ کولای شو چې زمونږ په چاپېريال کې د ډېرو خواؤ نه رامېنځ ته شوي بدلونونو باندې پوه شو او.

د بوټو د چاپېريال د ويجاړېدنې په هکله پوهاوی او د بوټو د انواعو د ورکېدو څېړنه په سمه او بشپړه توګه د بوټو ډلبندي او په غونډالونو وېشنه په ټکزانومي پورې اړه لري.
د بنفشه وړانګو په وړاندې د بوټو ځواب او غبرګون زمونږ سره په اتمسفير کې د اوزون د کمي په هکله د لانورو مالوماتو په ترلاسه کولو کې مرسته کوي.
Analyzing pollen deposited by plants thousands or millions of years ago can help scientists to reconstruct past climates and predict future ones, an essential part of climate change research.
Recording and analyzing the timing of plant life cycles are important parts of phenology used in climate-change research.
Lichens, which are sensitive to atmospheric conditions, have been extensively used as pollution indicators.

In many different ways, plants can act a little like the 'miners canary', an early warning system alerting us to important changes in our environment. In addition to these practical and scientific reasons, plants are extremely valuable as recreation for millions of people who enjoy gardening, horticultural and culinary uses of plants every day.

تاريخ

پخوانۍ بوټپوهنه (د ۱۹۴۵ زېږيز کال نه مخکې)

د بوټي پوهنې د کار په لومړني پړاؤ کې شاؤخوا د ۳۰۰ کاله مخکې ليکل شوؤ تر ټولو غټه رساله تيوفراسوس ليکلې ده. د بوټو په تاريخ کې د (هيستوريه پلانېتروم) او د (ان ده کاؤسوس اف پلانټ ) په نوم اثار ډېر زيات اهميت لري او دغه ليکي (کتابونه) د بوټي پوهنې په ډګر کې تر ټولوبنسټيزه او انتيکه اثار ګڼل کېږي ،دا په شاؤخوا ۴۰ نه تر ۶۰مو کلونو کې ليکل شوي . د روميانو طبيب ليکوال ډيوسکورېډس ډېرې اړينې يوناني او رومي درملنو معلومات او سوبوتونه پکې راټول کړي دي . په کال ۱۶۶۵ کې چې لومړني خشنليد (مايکروسکوپ) کارېده نو رابېرټ هوک په لومړي ځل حجره يا سل په خولپوټي (کارک) کې وموند. ډېر لږ موده وروسته ېې بيا د بوټي په نسج (ټيشو) کې هم وموند. د جرمني ليونهارټ فچ، د سيويس کونراډ ونګېسنر، او د برتانيې دوه ليکوالانو نيکولاس کلپېپر او جان ګېرارډ د حربل په نوم يو ليکي کې ډېر داسې د بوټو له اړخه معلومات راټول کړي وو چې په طب کې ورنه کار اخيستل کېږي .

نوې بوټپوهنه(د ۱۹۴۵ نه راپدېخوا)

دا هم وګورۍ

سرچينې

U.S. Geological Survey. National Biological Information Infrastructure: Botany

نورې لوستنې

د بوټپوهنې په هکله د Popular science ډوله کتابونه

Attenborough, David The Private Life of Plants, ISBN ۰-۵۶۳-۳۷۰۲۳-۸
Bellamy, D Bellamy on Botany, ISBN ۰-۵۶۳-۱۰۶۶۶-۲ an accessible and short introduction to various botanical subjects
Capon, B: Botany for Gardeners ISBN ۰-۸۸۱۹۲-۶۵۵-۸
Cohen, J. How many people can the earth support? W.W. Norton ۱۹۹۵ ISBN ۰-۳۹۳-۳۱۴۹۵-۲
Halle, Francis. In praise of plants ISBN ۰-۸۸۱۹۲-۵۵۰-۰. English translation of a poetic advocacy of plants.
King, J. Reaching for the sun: How plants work ISBN ۰-۵۲۱-۵۸۷۳۸-۷. A fluent introduction to how plants work.
Pakenham, T: Remarkable Trees of the World (۲۰۰۲) ISBN ۰-۲۹۷-۸۴۳۰۰-۱
Pakenham, T: Meetings with Remarkable Trees (۱۹۹۶) ISBN ۰-۲۹۷-۸۳۲۵۵-۷
Pollan, M The Botany of Desire: A Plant's-eye View of the World Bloomsbury ISBN ۰-۷۴۷۵-۶۳۰۰-۴ Account of the co-evolution of plants and humans
Thomas, B.A.: The evolution of plants and flowers St Martin's Press ۱۹۸۱ ISBN ۰-۳۱۲-۲۷۲۷۱-۵
Walker, D. Energy, Plants and Man ISBN ۱-۸۷۰۲۳۲-۰۵-۴ A presentation of the basic concepts of photosynthesis

د بوټپوهنې په هکله اکاډميک او ساينسي کتابونه

Buchanan, B.B., Gruissem, W & Jones, R.L. (۲۰۰۰) Biochemistry & molecular biology of plants. American Society of Plant Physiologists ISBN ۰-۹۴۳۰۸۸-۳۹-۹
Crawford, R. M. M. (۱۹۸۹). Studies in plant survival. Blackwell. ISBN ۰-۶۳۲-۰۱۴۷۵-X
Crawley, M. J. (۱۹۹۷). Plant ecology. Blackwell Scientific. ISBN ۰-۶۳۲-۰۳۶۳۹-۷
Ennos, R and Sheffield, E Plant life, Blackwell Science, ISBN ۰-۸۶۵۴۲-۷۳۷-۲ Introduction to plant biodiversity
Fitter, A & Hay, R Environmental physiology of plants ۳rd edition Sept ۲۰۰۱ Harcourt Publishers, Academic Press ISBN ۰-۱۲-۲۵۷۷۶۶-۳
Lambers, H., Chapin, F.S. III and Pons, T.L. ۱۹۹۸. Plant Physiological Ecology. Springer-Verlag, New York. ISBN ۰-۳۸۷-۹۸۳۲۶-۰
Lawlor, D.W. (۲۰۰۰) Photosynthesis BIOS ISBN ۱-۸۵۹۹۶-۱۵۷-۶
Matthews, R. E. F. Fundamentals of plant virology Academic Press,۱۹۹۲.
Mauseth, J.D.: Botany : an introduction to plant biology. Jones and Bartlett Publishers, ISBN ۰-۷۶۳۷-۲۱۳۴-۴, A first year undergraduate level textbook
Morton, A.G. (۱۹۸۱). History of Botanical Science.Academic Press, London. ISBN ۰-۱۲-۵۰۸۳۸۰-۷ (hardback)

ISBN ۰-۱۲-۵۰۸۳۸۲-۳ (paperback)

Raven, P.H, Evert R.H and Eichhorn, S.E: Biology of Plants, Freeman. ISBN ۱-۵۷۲۵۹-۰۴۱-۶, A first year undergraduate level textbook
Richards, P. W. (۱۹۹۶). The tropical rainforest. ۲nd ed. C.U.P. (Pbk) ISBN ۰-۵۲۱-۴۲۱۹۴-۲ £۳۲٫۵۰
Ridge, I. (۲۰۰۲) Plants Oxford University Press ISBN ۰-۱۹-۹۲۵۵۴۸-۲
Salisbury, FB and Ross, CW: Plant physiology Wadsworth publishing company ISBN ۰-۵۳۴-۱۵۱۶۲-۰
Stace, C. A. A new flora of the British Isles. ۲nd ed. C.U.P.,۱۹۹۷. ISBN ۰-۵۲۱-۵۸۹۳۵-۵
Strange, R. L. Introduction to plant pathology. Wiley-VCH, ۲۰۰۳. ISBN ۰-۴۷۰-۸۴۹۷۳-۸
Taiz, L. & Zeiger, E. (۱۹۹۸). Plant physiology. ۳rd ed. August ۲۰۰۲ Sinauer Associates. ISBN ۰-۸۷۸۹۳-۸۲۳-۰
Walter, H. (۱۹۸۵). Vegetation of the earth. ۳rd rev. ed. Springer.
Willis, K (۲۰۰۲) The evolution of plants Oxford University Press ISBN ۰-۱۹-۸۵۰۰۶۵-۳ £۲۲-۹۹

باندنۍ تړنې

کينډۍ:Portalpar کينډۍ:Wikibooks

د Hunt د بوټانيکو لاسوندونو انسټېټيوت
Torner Watercolors c. ۱۷۰۰, from Mexican Expedition. All ۲۰۰۰+ Watercolors for free viewing Courtesy the Hunt Institute and the Universal Library at Carnegie-Mellon University
plant growth and the plant cell from Kimball's Biology Pages
Biology News Headlines,
Botanical Society of America: What is Botany?
Science and Plants for Schools
Teaching Documents about Botany Teaching documents, lecture notes and tutorials online: an annotated link directory.
American society of plant biologists APSB
Why study Plants? Dept of Plant Sciences, University of Cambridge
Botany Photo of the Day

د ګلانو او نورو بوټو ټولګې يا ډاډابېزونه

The Virtual Library of Botany
List of major natural Plant Species in the UK, described in the National Vegetation Classification
High quality pictures of plants and information about them from Catholic University of Leuven
Curtis's Botanical Magazine, ۱۷۹۰-۱۸۵۶
The Trees Of Great Britain and Ireland, by Henry John Elwes & Augustine Henry, ۱۹۰۶-۱۹۱۳
Botanik-Datenbank (ger.)
Plant Directory (ger.)
USDA plant database
The linnean Society of London

کينډۍ:Biology-footer

@@ ۲۵۳ کرښه: / ۲۵۳ کرښه: @@
 [[sco:Botany]]
 [[sh:Botanika]]
+[[si:උද්භිද විද්‍යාව]]
-[[si:උද්භිදවේදය]]
 [[simple:Botany]]
 [[sk:Botanika]]