میتان

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

میتان یو کیمیاوي مرکب دی چې کیمیاوي فورمول یې CH4 دی (یو کاربن اتوم له څلور اتومه هایدروجن سره وصل دی). دا د هایډرایډ ۱۴ ګروپ تر ټولو ساده الکان او د طبیعي ګار اصلي ترکیب دی. په ځمکه کې میتان نسبتاً ډېر دی او په همدې دلیل له اقتصادي پلوه پر یوه جذاب سون‌توکي بدل شوی، که څه هم د ګازي حالت له امله یې په عادي شرایطو کې د تودوخې او فشار لپاره جذب او ذخیره تخنیکي ننګونې لري.

په طبیعي ډول میتان هم تر ځمکه او هم تر سمندر لاندې موندل کېږي چې د جیولوژیکي او بیولوژیکي پروسو په مرسته جوړېږي. د میتان تر ټولو لویه زېرمه د میتان کلاټراټ په شکل تر سمندر لاندې ده. کله چې میتان سطحې او اتوموسفیر ته ورسېږي، بیا د اتوموسفیر د میتان په نامه پېژندل کېږي. د ځمکې په اتوموسفیر کې د میتان غلظت له ۱۷۵۰ کال راهیسې ۱۵۰ سلنه ډېر شوی او د ټولو اوږدمهالو او نړیوالو ګلخانه‌يي ګازونو ۲۰ سلنه جوړوي. دا ګاز د مریخ په ګډون په نورو سیارو کې هم لیدل شوی دی چې د اسټرو بیولوژي څېړنو ته اړتیا لري.[۱][۲][۳]

د کارېدو موارد[سمول]

میتان په صنعتي کیمیاوي پروسو کې کارول کېږي او ښايي د چټکې سړوونکې مایع (طبیعي مایع ګاز یا LNG) په توګه انتقال شي. په داسې حال کې چې د کنګل شوي مایع له لوښي څخه لیکۍ تر هوا د ساړه ګاز د غلظت د ډېروالي له امله دي، په محیطي تودوخه کې ګاز د هوا په پرتله سپک دی. د ګاز پایپ‌لاینونه ډېره اندازه طبیعي ګاز توزېع کوي چې اصلي برخه یې میتان دی.

سون‌توکي[سمول]

میتان د سون‌توکي په توګه په داشونو، کورونو، اوبو ګرموونکو سیستمونو، بټیو، موټرونو او توربینونو کې کارول کېږي. فعال کاربن د میتان د ذخیره کولو لپاره کارول کېږي. تصفیه شوی مایع میتان د توغندي/راکټ د سون‌توکي په توګه هغه وخت کارول کېږي چې له مایع اکسیجن سره ترکیب شي، لکه BE-4 او راپټور انجنونه.[۴][۵][۶][۷]

میتان د طبیعي ګازونو د جوړوونکې برخې په توګه د ګاز په توربین یا د بخار په تولیدوونکي کې د سون په توګه له سوځېدو سره د برېښنا د تولید لپاره ډېر مهم دی. د نورو هایدروکاربوني سون‌توکو په پرتله میتان د تودوخې د هر واحد ازادولو لپاره لږ کاربن ډای اکسایډ تولیدوي. په ۸۹۱ کیلوژول پر مول د میتان د سوځېدو تودوخه تر بل هر هایدروکاربن ټيټه ده. دا د هایدروجن د نسبتاً ډېرې محتوا له امله د هر بل عضوي مالیکول په پرتله ډېره تودوخه تولیدوي (۵۵.۷ کیلوژول پر ګرام) چې ۵۵ سلنه د سوځېدو تودوخه جوړوي خو د میتان په مالیکولي وزن کې یوازې ۲۵ سلنه ونډه اخلي. په ډېری ښارونو کې میتان ګاز د کورونو د ګرمولو او پخلي لپاره کورونو ته د نل له لارې انتقالېږي. په دې برخه کې دا معمولاً د طبیعي ګاز په توګه پېژندل کېږي چې په هر متر مکعب کې د ۳۹ مېګاجول یا ۱۰۰۰ BTU په معیاري متر مکعب فوټ کې د انرژۍ د محتوا په توګه په پام کې نیول کېږي. مایع طبیعي ګاز (LNG) یا میتان (CH4) د ساتلو د اسانتیا یا لېږد را لېږد لپاره پر مایع بدلېږي.[۸]

نسل[سمول]

جیولوژيکي لارې[سمول]

د میتان د تولید لپاره دوې اصلي لارې دي: لومړۍ عضوي (د تودوخې په مرسته تولید شوي یا ترموجینیک) او دویم غیر عضوي (مړه). ترموجینیک میتان په ژورو رسوبي طبقو کې د تودوخې په لوړه درجه او فشار کې د عضوي موادو له تجزیې څخه رامنځته کېږي. د میتان ډېره برخه د ترموجینیک په رسوبي ډنډونو کې ده؛ ځکه نو ترموجینیک میتان د طبیعي ګاز تر ټولو مهمه سرچینه ده. د ترموجینیک میتان برخې معمولاً د (پخوانیو وختونو) پاتې شوني بلل کېږي. په ټولیز ډول ترموجینیک میتان (په ژورو کې) ښايي د عضوي موادو د تجزیې یا عضوي سنتېز له لارې رامنځته شي. په دواړو لارو کې یې ښايي مایکرو ارګانېزمونه ښکېل شي، خو په غیر عضوي ډول هم واقع کېدای شي. [۹]

په ژورو برخو کې د میتان تر ټولو مهمه سرچینه مړې (کرېسټالي ډبرې) دي. مړوالی یې په دې معنا دی چې د میتان له غیر عضوي مرکباتو څخه جوړېږي او پرته له بیولوژیکي فعالیت څخه یا د مقناطیسي پروسو له لارې یا د اوبو د ډبرو د هغو غبرګونونو له لارې رامنځته کېږي چې په ټيټه تودوخه او فشار کې پېښېږي، لکه سېرپېنټېټ ډبرې.[۱۰][۱۱]

تاریخچه[سمول]

د ۱۷۷۶ کال په نومبر میاشت کې میتان په لومړي ځل د ایټالوي فزیک‌پوه «الساندرو ولټا» له‌خوا د ایټالیا او سویس تر منځ د «ماګیوره» جهیل د ولاړو اوبو په شنو شویو نباتاتو کې وپېژندل شو. ولټا چې کله «د سوځېدو وړ هوا» په نامه د بنجامېن فرانکلېن مقاله ولوسته، دا الهام یې ترلاسه کړ چې د دې مادې په لټه کې شي. ولټا د ولاړو اوبو له دغو شنو نباتاتو څخه ګاز راټول کړ او تر ۱۷۷۸ کال پورې یې خالص میتان جلا کړ. ده وښوده چې ګاز د برېښنايي شارټۍ په مرسته بلېدلی شي.[۱۲][۱۳]

د ۱۸۱۲ کال د فیلینګ کان له پېښې وروسته چې ۹۲ کسان په کې ووژل شول، ښاغلي «همفري ډېوي» ثابته کړه چې د دې ډاروونکې اور لګېدنې ډېره برخه میتان و. [۱۴]

د «میتان» نوم په ۱۸۶۶ کال کې جرمني کیمیاپوه «اګسټ ویلیلم ون هوفمن» اېښی دی. دا نوم له میتانول څخه اخیستل شوی دی.[۱۵][۱۶]

ایتمولوژي (ريښه پېژندنه)[سمول]

د ریښې پېژندنې له نظره د «میتان» کلمه له کیمیاوي وروستاړي «ane» څخه جوړه شوې ده چې د الکان له کورنۍ سره تړاو لري او د «methyl» کلمه چې له جرمني «methyl» یا په مستقیم ډول له فرانسوي کلمې «méthyle» څخه اخیستل شوې چې له فرانسوي «méthylène» (د انګلیسي له «methylene» سره اړوند) څخه یوه نوې جوړه شوې کلمه ده او ریښه یې د جین باپټېسټ ډوماس او یوجین پیلګوټ له‌خوا په ۱۸۳۴ کال کې له یوناني کلمې «methy» (شراب) (انګلیسي پورې اړوند «میډ») او «hyle» (د «لرګي» په معنا) څخه جوړه شوه. دا راډيکال ځکه په دغه نوم نومول شوی چې دا لومړی ځل په میتانول کې هغه الکول و چې د لرګي په تقطیر سره جلا شو. کیمیاوي وروستاړی «ane» له کیمیاوي همغږي کوونکي وروستاړي «ine» څخه چې له لاتیني ښځينه وروستاړي «ina» څخه اخستل شوی دی او د لنډیز د بیانولو لپاره کارول کېږي. د «ane»، «ene»، «one» او نورو همغږي په ۱۸۶۶ کال کې د جرمني کیمیاپوه اګوسټ ویلهلم وان هوفمن (۱۸۱۸-۱۸۹۲) له‌خوا وړاندیز شوه.[۱۷]

لنډونونه[سمول]

د CH4-C لنډون د میتان په وزن کې د موجود کاربن د وزن په معنا دی او د میتان وزن تل له CH4-C ۱.۳۳ سره برابر دی. CH4-C ښايي د کاربن - میتان د تناسب معنا هم ولري، چې ۱.۳۳ وزن دی. میتان د اتوموسفیر په اندازو کې معمولاً په ټيراګرام (Tg CH4) یا میلیون میټریک ټن (MMT CH4) کې اندازه کېږي چې ورته معنا لري. نور معیاري واحدونه لکه نانومول (nmol، د یوه مول میلیاردمه برخه)، مول (mol)، کیلوګرام او ګرام هم کارېږي.[۱۸][۱۹][۲۰][۲۱]

خوندیتوب[سمول]

میتان زهرجن ګاز نه دی، خو ډېر زر اور اخلي او له هوا سره یوځای چاودېدونکي ترکیبات جوړولی شي. که د بېځایه کېدو له لارې د اکسیجن غلظت شاوخوا ۱۶ سلنې ته راټيټ شي، میتان هم یو ساه بندوونکی ګاز دی. ځکه ډېری خلک له ۲۱ سلنې څخه تر ۱۶ سلنې پورې د اکسیجن د کمښت له جانبي عوارضو پرته تحمل کولی شي. د میتان هغه غلظت چې په د ساه بندېدو خطر په کې ډېر وي، د اور  اخیستو یا چاودېدو وړ یوه ترکیب کې له ۵ تر ۱۵ سلنې غلظت څخه ډېر لوړ دی. میتان ګاز ډېرانونو ته نږدې ودانیو ته ننوتلی شي او د هغو ځایونو اوسېدونکي د میتان ګاز له ډېر خطر سره مخامخ کولی شي. ځينې ودانۍ په زېرزمینیو کې داسې ځانګړي انجنیري سیستمونه لري چې دا ګاز په فعال ډول ونیسي او له ودانۍ یې بهر کړي.

د میتان ګاز چاودنې په ډېرو کان کیندنو کې د وژونکو پېښو لامل شوې دي. د میتان ګاز یوه چاودنه چې د ۲۰۱۰ کال د اپرېل په ۵مه نېټه د ویرجینیا په لوېدیځ کې د ډبرو د سکرو په کان کې وشوه، ۲۹ کسان يې ووژل.[۲۲][۲۳]

سرچينې[سمول]

  1. ↑ Etiope, Giuseppe; Lollar, Barbara Sherwood (2013). "Abiotic Methane on Earth". Reviews of Geophysics. 51 (2): 276–299. Bibcode:2013RvGeo..51..276E. doi:10.1002/rog.20011. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  2. ↑ "Climate Change 2021. The Physical Science Basis. Summary for Policymakers. Working Group I contribution to the WGI Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change". IPCC. The Intergovernmental Panel on Climate Change. د اصلي آرشيف څخه پر August 22, 2021 باندې. د لاسرسي‌نېټه August 22, 2021. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  3. ↑ Khalil, M. A. K. (1999). "Non-Co2 Greenhouse Gases in the Atmosphere". Annual Review of Energy and the Environment. 24: 645–661. doi:10.1146/annurev.energy.24.1.645. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  4. ↑ "Lumber Company Locates Kilns at Landfill to Use Methane – Energy Manager Today". Energy Manager Today. September 23, 2015. مؤرشف من الأصل في July 9, 2019. د لاسرسي‌نېټه March 11, 2016. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  5. ↑ Cornell, Clayton B. (په April 29, 2008 باندې). Natural Gas Cars: CNG Fuel Almost Free in Some Parts of the Country.
  6. ↑ "Blue Origin BE-4 Engine". مؤرشف من الأصل في October 1, 2021. د لاسرسي‌نېټه June 14, 2019. We chose LNG because it is highly efficient, low cost and widely available. Unlike kerosene, LNG can be used to self-pressurize its tank. Known as autogenous repressurization, this eliminates the need for costly and complex systems that draw on Earth’s scarce helium reserves. LNG also possesses clean combustion characteristics even at low throttle, simplifying engine reuse compared to kerosene fuels. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  7. ↑ Thunnissen, Daniel P.; Guernsey, C. S.; Baker, R. S.; Miyake, R. N. (2004). "Advanced Space Storable Propellants for Outer Planet Exploration" (PDF). American Institute of Aeronautics and Astronautics (4–0799): 28. د اصلي (PDF) آرشيف څخه پر March 10, 2016 باندې. د لاسرسي‌نېټه April 27, 2022. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة); الوسيط |archiveurl= و |archive-url= تكرر أكثر من مرة (مساعدة); الوسيط |archivedate= و |archive-date= تكرر أكثر من مرة (مساعدة)
  8. ↑ Schmidt-Rohr, Klaus (2015). "Why Combustions Are Always Exothermic, Yielding About 418 kJ per Mole of O2". Journal of Chemical Education. 92 (12): 2094–2099. Bibcode:2015JChEd..92.2094S. doi:10.1021/acs.jchemed.5b00333. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  9. ↑ Etiope, Giuseppe; Lollar, Barbara Sherwood (2013). "Abiotic Methane on Earth". Reviews of Geophysics. 51 (2): 276–299. Bibcode:2013RvGeo..51..276E. doi:10.1002/rog.20011. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  10. ↑ Kietäväinen and Purkamo (2015). "The origin, source, and cycling of methane in deep crystalline rock biosphere". Front. Microbiol. 6: 725. doi:10.3389/fmicb.2015.00725. PMC 4505394. PMID 26236303. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  11. ↑ Cramer and Franke (2005). "Indications for an active petroleum system in the Laptev Sea, NE Siberia". Journal of Petroleum Geology. 28 (4): 369–384. Bibcode:2005JPetG..28..369C. doi:10.1111/j.1747-5457.2005.tb00088.x. مؤرشف من الأصل في October 1, 2021. د لاسرسي‌نېټه May 23, 2017. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  12. ↑ Volta, Alessandro (1777) Lettere del Signor Don Alessandro Volta ... Sull' Aria Inflammable Nativa Delle Paludi Archived November 6, 2018, at the Wayback Machine. [Letters of Signor Don Alessandro Volta ... on the flammable native air of the marshes], Milan, Italy: Giuseppe Marelli.
  13. ↑ Methane. BookRags. مؤرشف من الأصل في March 3, 2016. د لاسرسي‌نېټه January 26, 2012. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  14. ↑ Holland, John (1841). The history and description of fossil fuel, the collieries, and coal trade of Great Britain. London, Whittaker and Co. د کتاب پاڼي 271–272. د لاسرسي‌نېټه May 16, 2021. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  15. ↑ Hofmann, A. W. (1866). "On the action of trichloride of phosphorus on the salts of the aromatic monoamines". Proceedings of the Royal Society of London. 15: 55–62. JSTOR 112588. مؤرشف من الأصل في May 3, 2017. د لاسرسي‌نېټه June 14, 2016. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة); see footnote on pp. 57–58
  16. ↑ McBride, James Michael (1999) "Development of systematic names for the simple alkanes". Chemistry Department, Yale University (New Haven, Connecticut). Archived March 16, 2012, at the Wayback Machine.
  17. ↑ کينډۍ:OEtymD
  18. ↑ "What does CH4-C mean? – Definition of CH4-C – CH4-C stands for Methane-carbon ratio". acronymsandslang.com. مؤرشف من الأصل في April 11, 2015. د لاسرسي‌نېټه August 26, 2020. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  19. ↑ Jayasundara, Susantha (December 3, 2014). "Is there is any difference in expressing greenhouse gases as CH4Kg/ha and CH4-C Kg/ha?". ResearchGate. مؤرشف من الأصل في October 1, 2021. د لاسرسي‌نېټه August 26, 2020. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  20. ↑ "User's Guide For Estimating Carbon Dioxide, Methane, And Nitrous Oxide Emissions From Agriculture Using The State Inventory Tool" (PDF). US EPA. November 26, 2019. مؤرشف (PDF) من الأصل في October 1, 2021. د لاسرسي‌نېټه August 26, 2020. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  21. ↑ Office of Air and Radiation, US EPA (October 7, 1999). "U.S. Methane Emissions 1990–2020: Inventories, Projections, and Opportunities for Reductions (EPA 430-R-99-013)" (PDF). ourenergypolicy.org. مؤرشف (PDF) من الأصل في October 26, 2020. د لاسرسي‌نېټه August 26, 2020. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  22. ↑ Messina, Lawrence; Bluestein, Greg (April 8, 2010). "Fed official: Still too soon for W.Va. mine rescue". News.yahoo.com. مؤرشف من الأصل في April 8, 2010. د لاسرسي‌نېټه April 8, 2010. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  23. ↑ Dozolme, Philippe. "Common Mining Accidents". About.com. مؤرشف من الأصل في November 11, 2012. د لاسرسي‌نېټه November 7, 2012. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=میتان&oldid=302167" نه اخيستل شوی