د چین له خوا د کوېډ - ۱۹ په اړه د ناسمو اطلاعاتو خپراوی

د چین دولت په فعال ډول د کوېډ -۱۹ د کم اهمیت بللو او په ټوله نړۍ کې د هغو د خپرېدو په اړه د ناسمو معلوماتو په خپرولو کې ښکېل دی. دولت هغه افشا کوونکي او خبریالان چې د دولت د ادعا له مخې د ګنګوسو په خپرولو بوخت و او په ښکاره ډول یې د سارس په څېر «نامعلومې ناروغۍ» له امله په روغتونونو کې د بسترو نارغانو اړوند  د عامه اندېښنو په اړه معلومات وړاندې کول، ونیول.

د کوېډ – ۱۹ د پېښو په اړه د نه راپور ورکولو ملامتي په پیل کې ناڅرګنده وه، ځکه د یوې ماتې په توګه د سیمه يیزو او ملي چارواکو له خوا د هغو تشخیص ستونزمن و. اسوشتیډ پریس راپور ورکړ چې :«د چارواکو له خوا مخ پر زیاتېدونکي ډول سیاسي فشارونو د شنه څراغ له ورکولو پرته د هغو اړوند راپورونه غلي کړي و». د روغتیا نړیوال سازمان د هغه څه په اړه چې د ووهان چارواکي د دغې ناروغۍ په اړه ورباندې پوهېدل څېړنې کوي.

د ۲۰۲۱ زکال د فبروري په ۱۴ مه د اسوشټید پرس یوې افشا څرګنده کړه چې چین د کوېډ – ۱۹ اړوند د ناسمو اطلاعاتو او توطیې د تیوري په خپرولو کې د «رهبرۍ رول» درلود.

لومړنی غبرګون

د لومړنیو نښو کم اهمیته بلل

په لومړیو اونیو کې د دغې ناروغۍ ګواښونه خلکو ته کم اهمیته وښودل شول چې له همدې امله په ووهان کې استوګن ۱۱ میلیونه وګړي د دغه ویروس په اړه بې خبره پاتې شول او له هغو یې زیان ولید. د دغې ناروغۍ د علني کولو په برخه کې ملامتیا د سیمه ییزو چارواکو د نه لېوالتیا سیاسي انګېزو ته اړونده بلل کېږي په داسې حال کې چې هغوی «په جنوري میاشت کې کلني کانګرس ته چمتوالی نیو». په داسې حال کې چې د کوېډ پېښو زیاتوالی وموند، خو چارواکو څرګندوله چې :«ښایي چې، نور دغه وایرس شتون و نه لري».

د ۲۰۲۰ زکال په مارچ میاشت کې د ووهان د مرکزي روغتون د بېړنۍ څانګی مشر، آی فن، په یوه مرکه کې څرګنده کړه چې «د جګ پوړو چارواکو له خوا هغه ته ویل شوي و... د ووهان د روغتیا کمیسیون امر کړی و چې روغتیايي چارواکي نه باید د دغې ناروغۍ یا وبا په اړه معلومات د عامه وحشت څخه د مخنیوي په موخه فاش کړي».

کریس باکلی او سټیون لی مایزر په نیویارک ټایمز ورځپاڼه کې ولیکل چې:«د دغې وبا اړوند د دولت لومړی مدیریت د دې لامل شو، څو ویروس په پراخه کچه خپور شي. په حساسو شېبو کې چارواکو پرېکړه وکړه چې له دغه مخ پر زیاتېدوني کړکېچ سره د ښکاره مبارزې پر ځای د عامه وېرې او سیاسي شرم له امله له هغو څخه د مخنیوي په موخه پټ فعالیتونه غوره وګڼل شي».

د ۲۰۲۰ زکال د ډسمبر تر پایه پورې، چین په دغه وایرس کنټرول درلود. بي بي سي په خپلو تېرو راپورنو باندې په بیا کتنې سره څرګنده کړه چې: څه ډول د چین دولتي رسنیو او د چین انلاین دولتي سانسور کوونکو د دغې وبا اړوند منفي اطلاعات له منځه وړل او د هغو اړوند یې تبلیغات کول.

د روغتیايي کارکوونکو چوپ کول

لی ونلیانګ د ووهان په مرکزي روغتون کې د سترګو ډاکټر و. د ۲۰۱۹ زکال د ډسمبر په ۳۰ مه نېټه هغه د دغې ناروغۍ له اوو پېښو سره مخ شو چې فکر یې کاوه سارس ته ورته ده. هغه خپلو همکارو ډاکټرانو ته د چټ په یوه ګروپ کې پیغام ولېږه او هغوی ته یې خبرداری ورکړ چې له دغې ناروغۍ څخه د ځان ساتلو په موخه محافظتي جامې واغوندي. وروسته هغه او اوو نورو ډاکټرانو ته وویل شول چې د عامه امنیت ادارې ته ورشي او یو سند لاسلیک کړي. په دغه سند کې هغوی په «ناسم نظر ورکولو» چې «ټولنیز نظم یې ګواښوه» تورن شول. وروسته چینايي جراح او ساینس پوه وانګ ګوانګبائو ولیکل چې د جنوري تر لومړۍ نېټې پورې په روغتیايي محافلو کې ټولو فکر کاوه چې سارس ته ورته ناروغي د پراختیا په حال کې ده خو د هغو په اړه د ښکاره خبرو کولو اړوند د پولیسو خبرداري هغوی غلي کړي و. لي وروسته د دغې ناروغۍ له امله ومړ او چین وروسته د هغه له کورنۍ بخښنه وغوښتنه او په یاد لیک کې یې هغه ته ګواښ لغو کړ.

یو روغتیا پال(نرس) د جنوري په لومړیو کې وویل چې ډاکټران او روغتیا پالان دې متوجه شوي چې دوی هم ناروغ شوي. د روغتونونو مدیرانو د ښاري دولتي چارواکو او روغتیايي کمیسونونو سره اوږدې تلیفونې اړیکې لرلې. له دې سره روغتیايي پرسونل د محافظتي وسایلو د اغوستو اجازه نه لرله ځکه چې وحشت یې راپاروه. د روغتیا او سیمه ئیزو ادارو چارواکو ډېره پړه په لوړ پوړو چارواکو اچوله، ځکه سیمه ئیز چارواکي یې د دغې وبا په اړه د ناوړه خبرونو په خپرولو مجازات کول.

د خبریالو وګړو نیول او نادرکه کېدل

د ناروغۍ له خپرېدو څه کم یو کال وروسته د ۲۰۲۰ زکال تر ډسمبر میاشتې پورې، په چین کې لږ تر لږه ۴۷ خبریالان چې د کرونا ویروس د خپرېدو په اړه یې لومړني راپورنه ورکړي و په بند کې و.

چینايي خبریال چن کیوشي د ۲۰۲۰ زکال د جنوري په ۲۳ مه د دغې ناروغۍ د خپرېدو په اړه خپل راپور له ووهان څخه پیل کړ. هغه د فبروري په ۶ مه نادرکه شو او د سپټمبر په ۲۴ مه د هغه یو ملګري وویل چې هغه بېرته پیدا شوی. هغه د یوې ځانګړې دولتي ادارې تر نظارت لاندې و خو تر اوسه تر قانوني تعقیب لاندې نه دی نیول شوی ځکه له مخالفو ډلو سره یې اړیکه نه وه نیولې.

فانګ بین چینايي ښاري خبریال و چې څو ځله یې په ووهان کې ددغې وبا د خپرېدو اړوند ویډیوګانې په ټولنیزو رسنیو کې خپرې کړې وې. هغه د ۲۰۲۰ زکال په فبروري میاشت کې څو ځله ونیول شو. وروستی ځل هغه د فبروري په ۹ مه نېټه ونیول شو او د ۲۰۲۰ زکال تر سپټمبر میاشتې پورې کله چې په عامه چاپېریال کې هغه ولیدل شو، نه و لیدل شوی.

لي زهوا د دغې ناروغۍ د خپرېدو اړوند د ۲۰۲۰ زکال له فبروري میاشتې څخه راپور ورکاوه. نوموړی د فبروري په ۲۶ مه وروسته له هغه چې د دولتي مامورینو د تعقیب او نیونو لایف ویډیو یې خپره کړه ونیول شو. هغه د اپرېل په ۲۲ مه نېټه د یوې لنډې وینا په کولو سره په ټولنیزو رسنیو کې را څرګند شو او یو متل یې ووایه چې د انسان ذهن «خطا کولای شي». د هغه له ملګرو څخه یوه وویل چې کېدای شي چارواکو هغه ته ویلي وو چې دغه څرګندونې وکړي.

یوې بلې ښاري خبریالې ژانګ ژان د ۲۰۲۰ زکال په مۍ میاشت کې په ټولنیزو رسنیو کې د مالوماتو له خپرولو ډډه وکړه. د ډسمبر په ۲۸ مه نوموړې په څلور کاله بند محکومه شوه. د هغې د یو وکیل په خبر هغه د «ستونزو او مزاحمت په جوړولو» تورنه شوې وه.

د وبا د رېښې اړوند ځایونو تبلیغ

د چین دولت څو ځله ادعا کړې چې کوېډ – ۱۹ یوازې له ووهان څخه سرچینه نه ده اخیستې، بلکې د ۲۰۱۹ زکال په مني کې یې د نړۍ له ګڼ شمېر ځایونو سرچینه اخیستې.

د ۲۰۲۰ زکال په مارچ میاشت کې واشنګټن پوست د چین د دولتي رسنی پوستونه او همدارنګه په ټولنیزو رسنیو کې شته پوستونه وڅېړل او دې ته یې پام شو چې امریکا ضد د دسیسې تیوري د چینايي کارکوونکو ترمنځ خپرېږي.

د ۲۰۲۰ زکال په مارچ میاشت کې د چین دولتي رسنیو له ایټالوي ډاکټر جوزپه رموزي سره د ملي راډیو له لوري شوې مرکه خپره کړه او د هغو پر بنسټ یې دغه نظریه خپره کړه چې کېدای شي دغه ویروس له ووهان وړاندې په ایټالیا کې رامنځته شوی وي چې د هغو د تائید په موخه یې د ۲۰۱۹ زکال له نومبر میاشتې څخه تر ډسمبر پورې د سږو د ناروغیو یو شمېر غیرعادي مواردوته اشاره په کې کړې وه. رموزي وروسته وویل چې د هغه خبرې «پیچلې» وې.

نړیوال غبرګونونه

د ۲۰۲۰ زکال د مارچ په ۲۵ مه د اوو لویو هېوادونو په ناسته کې د چین له خوا د ناسمو اطلاعاتو د خپراوي د کمپاین په اړه بحث وشو.

د ۲۰۲۰ زکال د مارچ په ۱۷ مه نېټه، CGTN په عربي ژبه ویډیو خپره کړه چې بې پولې خبریالانو هغه د کوېډ – ۱۹ په اړه د ناسمو اطلاعاتو په ډله کې ډل بندي کړه.

د ۲۰۲۱ زکال په اګست میاشت کې د سویس د بهرنیو چارو فدرال وزارت له چینايي دولتي رسنیو غوښتنه وکړه، چې د سویسي بیالوژي پوه په اړه نقل قول شوي تورونه چې په پراخه کچه هغه ته اړوند بلل کېدل، له منځه یوسي. په دغو څرګندونو کې راغلي و چې: متحده ایالات د روغتیا په نړیوال سازمان فشار راوړي چي چین د دغې وبا اړوند پړ وګڼي.