د سعداباد تړون
د سعد آباد تړون یا د اسعد آباد تړون د نه یرغل یو تړون وو، چي د ترکیې، ایران، عراق او افغانستان لخوا د ۱۹۳۷ زیږدیز کال د جولای په اتمه نېټه لاسلیک او پنځه کاله یې دوام وکړ. [۱] دا تړون د تهران په سعد آباد ماڼۍ کي سرته ورسېدی، او د افغانستان د پاچا محمد ظاهر شاه په مشرۍ د منځني ختیځ او ختیځي اسیا ترمنځ د اړیکو د پراخولو لپاره د نوښت یوه برخه وه. د ۱۹۳۸ کال د جون په ۲۵مه په تهران کي د یاد تړون د تصویب سندونه تبادله سول او تړون په هماغه ورځ نافذ سو. د اسعد اباد تړون د ۱۹۳۸ کال د جولای په ۱۹مه د ملتونو د لیګ د تړون په لړۍ کي ثبت سو.
په عراق کي د ۱۹۳۶ او ۱۹۳۷ کلونو ترمنځ د بکر صدیقي پوځي حکومت د نورو عراقي حکومتونو په پرتله چنداني عرب ملتپال نه ګڼل کېدی، دا ځکه چي صدیقي له کردانو سره اړه درلوده، او لومړی وزیر یې حکمت سلیمان بیا یو ترکمن وو. [۲] صدیقي د خپل همدغه عجمي اصلیت له امله د عراق د ختیځو او غیر عرب ګاونډیانو سره په ډیپلوماسۍ کي زیاته لیوالتیا درلوده. ها خوا ترکیه هم له خپلو ګاونډیانو سره د دوستانه اړیکو غوښتونکې وه، او د لومړۍ نړیوالې جګړې له ماتي وروسته یې د سیاسي پراختیا لپاره هلي ځلي کولې. [۳]
د پورتنیو علتونو پر بنسټ په ۱۹۴۳ کال کي د اسعداباد تړون په اتوماتيک ډول د پنځو نورو کلونو لپاره هم وغځول سو، او غړي هیوادونه یې ورته ژمن پاته سول.
شاليد
[سمول]اتاترک او د ترکیې بهرنۍ پالیسي
[سمول]د لومړۍ نړیوالې جګړې او د عثماني امپراتورۍ له ړنګېدو وروسته منځنی ختیځ د څو نویو خپلواکو دولتونو د رامنځته کېدو شاهد وو، چې یو له دغو دولتونو څخه د ترکیې جمهوریت ګڼل کېدی. د مصطفی کمال پاشا په نوم یو ترکي سیاستوال (چي د اتاترک په نوم یادیږي، او مانا یې 'د ترکانو پلار' ده ) د نسکوري سوي عثماني امپراتورۍ په سیاست کي د مخکښ شخصیت په توګه راڅرګند سو. د نوموړي په مشرۍ د ترکیې جمهوریت په رسمي ډول د اتاترک رامنځ ته سو، چي لومړی ولسمشر یې هم پخپله اتاترک وو. د ترکیې د ولسمشر په توګه دده په واکمنۍ کي ډېر اصلاحات راغلل، لکه صنعتي پرمختګ، سیکولر نظام [۴] او یوه ځانګړي بهرنۍ پالیسي شتون، چي پکښی د ترکیې د دوه اړخیزو ګټورو سوداګريزو اړیکو ډیپلوماسي هم شامله وه، او د نورو هیوادونو سره یې ټینګه ډیپلوماتیکه راشه درشه پیل سوه. ترکي ډیپلوماتان په دې وخت کي په ځانګړي ډول د ترکیې د خپلواکو پولو امنیت او ساتني ته زیات اندیښمن وه، چي یو له هغوی څخه د ترکیې سویلي پوله او د منځني ختیځ لاره وه. [۵] د اتاترک ادارې هڅه کول ترڅو له ټولو ګاونډیو هیوادونو سره دوستانه اړیکي ورغوي، او په دې ترڅ کي یې په اروپا کي د ترکیې هر اړخېز شتون د بالکان په تړون کي د ګډون له لاري لاسته راوړ. [۶] اتاترک هیله درلوده لکه څنګه چي د بالکان تړون د اروپایي ګاونډیو هیوادونو سره دوستانه اړیکي رامینځته کوي، همدغسي ورته تړون یا اتحاد کولی سي د منځني ختیځ او نورو ګاونډیو هیوادونو سره هم دوستانه اړیکې رامینځته کړي، ځکه چې د ترکیې، عراق او ایران ترمنځ لا دمخه ښه ډیپلوماسي روانه وه. [۵]
د ظاهر شاه د منځني ختیځ ډیپلوماسي
[سمول]
د افغانستان وروستي پاچا محمد ظاهر شاه د ګاونډیو مسلمانو هیوادونو او ډلو سره د مرستي او نرمۍ پالیسي درلوده. [۷] د بیلګي په توګه؛ نوموړي د لومړي ختیځ ترکستان جمهوریت او نورو مسلمان چینایي ترک ډلو لکه اویغورانو او ډونګانانو ته وسلې، مرستي او ملاتړ چمتو کړ. [۸] ظاهر شاه ددې ترڅنګ د منځني ختیځ سره هم د ښو اړیکو او هلته د ښې همکارۍ ملاتړ کاوه. د سعداباد تړون یادو څلورو هېوادونو لکه عراق، ایران، ترکیې او افغانستان د ښکیلاکګرو دولتونو څخه ویره درلوده، ځکه ددې تړون په وخت کي په ځانګړې توګه په سوریه کي فرانسويان او په هند ، فلسطین ، عمان او یمن کي برتانویان مېشت او ځای پر ځای وه. د منځني ختیځ اکثریت سیمي د همدغو استعماري دولتونو تر واک لاندي وې، او په شمال کي بیا د کمونیستي شوروي اتحاد 'سور ګواښ' ورځ تر بلي پراخېدی. [۹]
داسي ښکاریده چي د منځني ختیځ دغیر استعماري دولتونو یوځای کول تر لومړۍ نړیوالې جګړې را وروسته ترټولو لوی لومړیتوب وو، او همدې لمړیتوب د منځني ختیځ د غیر استعماري ګټو د راټولولو لپاره د سعداباد تړون له اړتیا سره مرسته وکړه.
.svg)
.jpg)
د تړون لاسلیک او تصویب
[سمول]داسعداباد تړون د جولای په اتمه په ۱۹۳۷ کي لاسلیک او ورپسې د جون پر ۲۵ نېټه په ۱۹۳۸ کي تصویب سو. د تړون نوم د هغي ماڼۍ څخه اخیستل سوی دی چي د ایران په پلازمېنه تهران کي د سعد آباد په کمپلیکس کي موقعيت لري. د دې تړون په اړه ډېر معلومات نسته، ځکه چي ډیری تاریخ پوهان دا د جګړې د دورې د نورو نړیوالو پیښو په پرتله نه مهم ګڼي. [۱۰] د سعد آباد تړون په رسمي ډول د نه یرغل تړون په توګه لاسلیک سو، چي پر بنسټ یې دا منل سوه چي عراق، ترکیه، ایران او افغانستان به د یو بل په وړاندې تیري نه کوي او د خپلو اړیکو د ښه والي لپاره به هڅي کوي.
په ۱۹۴۳ کال کي دا تړون په اتوماتيک ډول د پنځو نورو کلونو لپاره هم وغځول سو، ځکه چي هیڅ یو لاسلیک کوونکي یې نه و رد کړی.
دوامداره اغېزي
[سمول]د سعداباد تړون اغېزي که څه هم ډېري اړیني نه ګڼل کېږي، خو د منځني ختیځ د عصري هیوادونو ترمنځ د ډیپلوماتیکو چینلونو په جوړولو کي یې لوی رول لوبولی وو، او تمه کیده چي په هغه وخت کي د کوچنیو هیوادونو ترمنځ د امنیت چوکاټ رامینځته کړي، [۱۱] او د دوهمي نړیوالي جګړې اړوند د مینځني ختیځ په سیمو کي د څلورو دولتونو په بې طرفۍ کي مرسته وکړه. [۱۲]
| ترکیه | ایران | عراق | افغانستان |
 |
 |
 |
 |
| مصطفی کمال اتاترک | رضا شاه پهلوي | حکمت سلیمان | محمد ظاهر شاه |
 |
.svg) |
.svg) |
.svg) |
سرچینې
[سمول]https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/03068374108730994
- ↑ . 1941-01-01.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(help); Missing or empty|title=(help) - ↑ . 2008.
{{cite book}}: Missing or empty|title=(help) - ↑ . 2021.
{{cite book}}: Missing or empty|title=(help) - ↑ . 2010.
{{cite book}}: Missing or empty|title=(help) - ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ . January 2013.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(help); Missing or empty|title=(help) - ↑ . 2005.
{{cite web}}: Missing or empty|title=(help); Missing or empty|url=(help) - ↑ . 2008-03-30.
{{cite web}}: Missing or empty|title=(help); Missing or empty|url=(help) - ↑ . 1986.
{{cite book}}: Missing or empty|title=(help) - ↑ . 1955.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(help); Missing or empty|title=(help) - ↑ . 2017.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(help); Missing or empty|title=(help) - ↑ . 2013-07-01.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(help); Missing or empty|title=(help) - ↑ . 2011-11-13.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(help); Missing or empty|title=(help)