د جاپان اقتصادي تاريخ

د جاپان اقتصادي تاريخ په ۱۸۰۰ ز کالونو کې له “Meiji Restoration” څخه وروسته د پام وړ ټولنيزې او اقتصادي ودې لپاره خورا څېړل شوی دی. جاپان په دويمه نړيواله جګړه کې لومړنۍ نا لويديځ ستر ځواک شو او تر خپلې ماتې پورې يې په ثابت ډول پراختيا وکړه. کله چې دا هېواد له متحده ايالتونو څخه وروسته او همدارنګه له ۲۰۱۰ څخه وروسته د چين تر شا د نړۍ د دويم لوی اقتصاد جوړېدلو په موخه له ويجاړتيا ورغېد [؟]. پوهانو د سړې جګړې پر مهال د هېواد بې ساری اقتصادي دريځ ارزولی دی، چې صادرات يې متحده ايالتونو د شوروي اتحاد دواړو ځواکونو ته ځي او د جاپان له لاسه د وتلو پېړيو له سړې جګړې څخه د وروسته دورې په اړه يې پرېکنده لېوالتيا غوره کړې ده.

له تاريخ څخه مخکې او لرغونی جاپان

“Yayoi” دوره

“Yayoi” دورې نېټه له عامې دورې څخه مخکې له ۳۰۰ څخه د عامې دورې تر ۳۰۰ کال پورې منل شوې ده. که څه هم د راډيو کاربن ثبوت له عامې دورې څخه مخکې د ۱۰۰۰ او ۸۰۰ کالونو تر منځ د ۵۰۰ کالونو پخوانۍ نېټې وړانديز کوي. د دې دورې پر مهال جاپان پر يوې ثابتې کرنيزې ټولنې باندې بدل شو. د “Yayoi” د نفوس په زياتېدلو سره ټولنه يو څه زياته پېچلې شوه. دوی ټوکر واوبد، په تل پاتې کرنيزو کلو کې يې ژوند وکړ او له تيږو او لرګيو څخه يې ودانۍ جوړې کړې. دوی همدرانګه د غلو دانو د زېرمې او ځمکو لرلو له لارې شتمنۍ راټولې کړې. دې ډول عواملو د بېلابېلو ټولګيو پرمختګ ته وده ورکړه. د “Yayoi” او په ځينو برخو کې د “Kyushu” مشران داسې ښکارېدل، چې د برونز او نورو قيمتي شيانو سوداګري يې په غاړه اخيستې او په سياسي ډول په ښه توګه اداره کړې ده. دا د “Ryukyu” ټاپوګانو او کوريايي ټاپو وزمې “Korean Peninsula” له لارې په سويلي چين کې له “Yangtze” څخه د وچې وريجې د يوې خړوب شوې کرنې د پېژندنې په واسطه شوني شوې وه.

Kofun دوره (۲۵۰ – ۵۳۸)

د “Kufun” دورې د جاپان لرغونی سياسي مرکزيت ثبت کړ. دا هغه مهال و، چې په سويل لويديځ جاپان کې د “Yamato” قبيله واک ته ورسېده، سترواکه جرګه يې رامنځته کړه او په ټوله سيمه کې يې د سوداګريزو لارو چارو په اداره کولو کې مرسته وکړه. د “Kufun” دورې د مادي کلتور ډېره برخه څرګندوي، چې جاپان د کوريايي ټاپو وزمې له لارې له اسيا لويې وچې () سره نږدې سياسي او اقتصادي اړيکه درلوده، چې د سوشيما تنګي “Tsushima Strait” په دواړو څنډو کې د ورته چوکاټ يا قالب د برونزي ښيښو ټوټې هم موندل شوي دي. جاپان ته د چينايي کډوالو له لورې خړوبونه، Sericulture او د اوبدلو کسبونه راوړل شول، چې د يادو کډوالو په اړه د جاپان په لرغونو تاريخونو کې يادونه شوې ده. چينايي “Hata” قبيلې sericulture او د اوبدلو ځانګړي ډولونه وړاندې کړل.

لرغونی جاپان

“Asuka” دوره (۵۳۸ – ۷۱۰)

د “Yamato” ولس په ستر ډول د اسوکا “Asuka” دورې پر مهال تکامل وکړ، چې په اسوکا سيمه کې متمرکز و او په “Kyushu” او “KHonshu” سيمې کې پر قبيلو باندې يې واک وچلوه، چې د قبيلې مشرانو ته يې ځيني ميراثي وړ نومونه ورکړل. د ياماټو “Yamato” نوم له ټول جاپان سره ځکه ورته شو، چې د ياماټو واکمنانو نورې قبيلې وځپلې او کرنيزې ځمکې يې تر لاسه کړې. دوی د چينايي ليکل شوې ژبې سره د سمون په ګډون د چينايي موډلونو پر بنسټ د سوداګريزو لارو يو نظام او مرکزي اداره رامنځته کړه. د اومې پېړۍ په نيمايي کې کرنيزو ځمکو د پايښت عمومي سيمې ته وده وکړې وه، چې د مرکزي سياست تر واک لاندې وه. د “Gokishichido” (پينځه ښارونه، اوه سړکونه) بنسټيز اداري واحد نظام ولايت و او ټولنه د نيواکګرو ډلو تر منځ تنظيم شوې وه. زياتره خلک بزګران او نور کب نيونکي، اوبدونکي، کولالان، کسبګر، وسله جوړونکي او مذهبي متخصصين وو.

په ۶۴۵ کال کې د سوګا “Soga” قبيله په يو کودتا کې له منځه لاړه، چې د شهزاده ناکا نو اوي “Prince Naka no Oe” او فيوجيوارا نو کاماټاري “Fujiwara no Kamatari” له لورې تر سره شوه، چې د “Fujiwara” قبيلې بنسټګر و. د دوی حکومت د تايکا پراخه سمونونه “Taika Reforms” رامنځته او پلي کړل، چې د چينايي کنفوسي “Confucian” نظريو او فلسفو پر بنسټ د ځمکې په سمون سره پيل شول. د بزګرانو په منځ کې په برابر ډول د وېش په موخه يې په جاپان کې ټوله ځمکه ملي کړه او د ماليه ټاکنې د نوي نظام لپاره د بنسټ په توګه يې د کورنيو د ثبت امر وکړ. هغه څه چې يو وخت خصوصي ځمکې او خصوصي خلک ګڼل کېدل، عامو ځمکو او عامو خلکو باندې بدل شول، ځکه چې محکمې اوسمهال غوښتل، چې پر ټول جاپان باندې واک څرګند او خلک د پاچاهۍ مستقيم تابع کړي. ځمکه له دې څخه وورسته ميراثي نه وه، مګر د ځمکې د څښتن په مړينې سره دولت ته ورګرځېده. پر حاصلاتو، ورېښمو، پنبې، جامو، تار او نورو توليداتو باندې ماليې کېښودل شول. د يو کارکونکي ماليه د فوځي خدمت او عامه کارونو د جوړولو لپاره رامنځته شوه.

واډوکايچين “Wadokaichin” تر ټولو لرغونې رسمي جاپانۍ سکه وهنه ده، چې د سترواکې جينمي “Empress Genmei” په امر د ۷۰۸ ز کال د اګسټ پر ۲۹ نېټه وهل شوې ده. واډوکايچين چې د چينايي “Tang” کورنۍ له “Kaiyuan Tongbao” سکه وهنې څخه يې الهام اخېستی دی، د ۸ پېړۍ د لومړيو پر مهال يې په جاپان کې د مسو د پراخه زېرمو له موندنې څخه وروسته توليدېدل پيل کړل.

نارا “Nara” دوره (۷۱۰ – ۷۹۴)

مخکې له مې چې د تايهو په نوم د قوانينو ټولګه “Taiho Code” رامنځته شي، پلازمېنه د يو سترواک له مړينې څخه وروسته په دوديز ډول د هغه لرغوني باور له امله ولېږدول شوه، چې د مړينې ځای ککړ شوی و. د حکومت سمونونو او بيوروکراسي کېدنه په ۷۱۰ ز کال کې په هيجو کيو “Heijo-kyo” يا نارا “Nara” کې د تل پاتې سترواک پلازمېنې د منځته راتګ لامل شول. پلازمېنه په لند وخت (۷۴۰ – ۷۴۴) کې  کوني کيو “Kuni-kyo” يا ننۍ “Kizugawa” ته (په دې برخه کې د وروسته بيان شويو لاملونو له مخې)، په ۷۴۴-۷۴۵ کې “Naniwa-kyo” يا ننۍ اوساکا، په ۷۴۵ ز کال کې “Shigarakinomiya” (نني “Shigaraki”) او په ۷۴۵ ز کال کې بېرته نارا ته ولېږدول شوه. نارا د جاپان لومړنی رښتينی ښاري مرکز و، چې په لږه موده کې يې ۲۰۰۰۰۰ تنه وګړي (چې د هېواد د نفوس ٪۷ برابروي) درلودل او نږدې ۱۰۰۰۰ تنو په دولتي دندو کې کار وکړ.

د نارا دورې پر مهال اقتصادي او اداري فعاليت زيات شو. سړکونو نارا له ولايتي پلازمېنو سره ونښلوه او ماليې په زيات ګټور او منظم ډول ټولېدلې. سکې ووهل شوې، که څه هم په پراخه ډول نه کارول کېدې. که څه هم د نارا له سيمې څخه د باندې لږ سوداګريز فعاليت و او په ولايتونو کې د پخواني شوټوکو “Shotoku” د ځمکې سمون نظامونه له منځه لاړل. د اتمې پېړۍ په نيمايي کې ځمکنۍ شتمنۍ يا شوين “Shoen” چې د له تاريخ څخه مخکې جاپان کې يو له خورا مهمو اقتصادي بنسټونو څخه وې، د ځمکې لرلو د يو څه زيات ادارې وړ بڼې لپاره د څېړنې د پايلې په توګه وده پيل کړه. سيمه ييز يا ځايي اداره په وار وار پر ځان بسيا شوه، په داسې حال کې چې د ځمکې د وېش د پخواني نظام له منځه تلل او د ماليو لوړوالی د زياتو خلکو له لورې د ځمکې له لاسه ورکولو يا ورڅخه د ډډې کولو لامل شول، چې همدا خلک «څپه خلک» شول. ځيني هغه خلک چې وار له مخه «عمومي خلک» وو، د لويو ځمکوالو له لورې په خصوصي ډول دندې ورکړل شوې او عمومي يا دولتي ځمکې په زياتېدونکي ډول بېرته شوين يا ځمکنۍ شتمنۍ ته ورکړل شوې.